Rozwiązania doktrynalne i konceptualizacja pojęcia
1.3. Podmiotowe kryterium bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo narodowe
Podstawą podziału na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe jest kryte-rium podmiotowe. Obie kategorie bezpieczeństwa są nie tylko podstawowymi, ale i najważniejszymi rodzajami bezpieczeństwa, zawierającymi w sobie inne sub-kategorie tego pojęcia. Potwierdzają to także omówione wyżej doktryny bezpie-czeństwa. Bezpieczeństwo narodowe jest na ogół utożsamiane z bezpieczeństwem państwa. Przyjmuję tego typu kwalifi kację nie bez wahań, tym bardziej, że poru-szamy się w kręgu nauki polskiej, kraju o skomplikowanej historii, związanej z tra-gicznymi losami państwa i narodu. Można by więc zapytać, na ile adekwatna jest tego typu kwalifi kacja dla narodu polskiego w okresie zaborów, który stanowił część ludności trzech różnych państw, zachowując własną tożsamość narodową i kulturową? Chyba że uznamy, że zabory z punktu widzenia prawa narodów były 35 S. Koziej. Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa, za: www.koziej.pl, s. 12.
36 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 18.
legalne, a naród polski nie miał żadnych praw do samostanowienia i odzyskania niepodległości. Historycznie więc taka klasyfi kacja nie wytrzymuje próby, bo musielibyśmy także uznać, że bezpieczeństwo narodowe Polski w czasie okupacji hitlerowskiej zawierało się w granicach Rzeszy Niemieckiej i Generalnego Guber-natorstwa, państw utrzymujących ten stan manu militari, a zarówno zabory, jak i debellatio państwa polskiego dokonane zostały w wyniku agresji.
Takich czy innych wątpliwości jest więcej. Czy bezpieczeństwo państwa totali-tarnego, dokonującego eksterminacji własnego narodu, jest tożsame z bezpieczeń-stwem narodowym, a ściślej narodu tego państwa? A co powiedzieć o narodach, które prowadzą walkę wyzwoleńczą, są uznanym podmiotem prawa międzynaro-dowego, ale własnej państwowości jeszcze nie mają? Czy takie państwa in statu
nascendi, ale jeszcze nie de iure, czyli narody w fazie budowania państwowości nie
mają prawa do bezpieczeństwa narodowego38. Z drugiej strony nietrudno zna-leźć argumenty na rzecz utożsamiania bezpieczeństwa narodowego z bezpieczeń-stwem państwa, czy w ogóle mówienia o tej kategorii w odniesieniu do państwa. Unika się wtedy zarzutów o etnocentryzm (o stronniczość kulturową) i nacjo-nalizm , rozwiązuje problem bezpieczeństwa organizmów wielonarodowych39.
Problem ten w pewnym sensie dotyczył Związku Radzieckiego, którego władze narzucały rozumienie bezpieczeństwa narodowego jako bezpieczeństwa państwa, by uniknąć i tak mnożących się zarzutów o etnocentryzm Rosjan i nie dawać pre-tekstu do dyskusji i sporów narodowościowych.
W odniesieniu do bezpieczeństwa narodowego, ze względu na wielonarodo-wość państw oraz na równie delikatną kwestię mniejszości narodowych, grup et-nicznych i imigracji, najwłaściwsze byłoby mówienie o bezpieczeństwie państw i społeczeństw40. Nie ulega też wątpliwości, że bezpieczeństwo narodowe to kate-goria utożsamiana z bezpieczeństwem polityczno-militarnym, czy w ogóle mili-tarnym, ale nawet tak pojęte bezpieczeństwo ulega rozszerzeniu w wyniku procesu globalizacji.
Klasyczną defi nicję bezpieczeństwa narodowego zawiera Encyclopedia
Brit-tanica, według której jest to zabezpieczenie narodu przed groźbą podboju przez zewnętrzną potęgę41. Amerykańscy teoretycy Morton Berkowitz i Paul G. Bock
defi niują bezpieczeństwo narodowe jako zdolność narodu do ochrony jego
we-38 Był to przypadek Indii, a więc kraju ogromnego, które zostało przyjęte do ONZ zanim formalnie stało się państwem. Nie można więc było mówić o bezpieczeństwie Indii jako państwa, a na pewno nie o bezpieczeństwie narodowym Indii.
39 J. Baylis, op. cit., s. 366.
40 Zwracają na to uwagę przedstawiciele różnych nurtów, w tym neorealiści dla których pozycja państwa jako aktora polityki międzynarodowej i bezpieczeństwa jest absolutnie centralna. Zob. B. Buzan, People, State and fear, London 1983, s. 214–242.
wnętrznych wartości przed zagrożeniem zewnetrznym42. Na podstawowe znaczenie siły wojskowej (choć nie tylko) dla bezpieczeństwa narodowego zwracali uwagę amerykańscy analitycy: George Kennan,43, Quincy Wright44, Henry Kissinger45, Richard H. Ullman46 i wielu innych. Analizę poglądów amerykańskich specjali-stów na bezpieczeństwo narodowe oraz wpływu myśli polityczno-fi lozofi cznej na amerykańską politykę zawiera praca Melvina P. Leffl era: National Security47. R.H.
Ullman zdając sobie sprawę ze znaczenia z siły wojskowej jednocześnie stwierdza:
defi niowanie bezpieczeństwa narodowego poprzez i wyłącznie w kategoriach mili-tarnych to fałszywy obraz rzeczywistości48.
Spojrzenie na bezpieczeństwo narodowe przez pryzmat siły militarnej wła-ściwe było przede wszystkim analitykom z krajów o dużym potencjale politycz-no-militarnym i gospodarczym, o utrwalonych tradycjach wojskowych, a także wynikało ze statusu (niekiedy utaconego) wielkiego mocarstwa. Miało ono wiele wspólnego z kulturą strategiczną i rolą sił zbrojnych w społeczeństwie.
Nieobce było ono francuskiej doktrynie wojskowej. Doktryna ta nie naduży-wała terminu „bezpieczeństwo narodowe”, a terminem ofi cjalnym była „obrona narodowa”49. W połowie lat 60. ubiegłego wieku, w oparciu o istniejące doku-menty strategiczne Bernard Chantenboud sformułował jej defi nicję, określając ją jako zespół działań, których zasadniczym celem jest wzrost potencjału militarnego
narodu lub jego zdolności do oporu w akcji zbrojnej przeciwko niemu skierowanej50.
Próby zmiany terminologii i wprowadzenia terminu securite’ nationale nastąpiły w okresie prezydentury Valerego Giscard d’ Estaing w końcu lat 70., ale spotkała się z krytyką o wyzbywanie się narodowych wartości. Termin „bezpieczeństwo” i jego rozszerzoną interpretację wprowadzono w połowie lat 90. XX w. Termin interpretuje się jako stan, zaś obronę – jako działanie51. Opublikowana we Francji 42 M. Berkowitz, P.G. Bock, American National Security. A reader in theory on Policy, New York. 1965. Także: Th e Emerging Field of National Security, „World Politics” 1966 (October 1966),
s. 122–136.
43 G. Kennan, American Diplomacy 1900–1950, Chicago 1951.
44 Q.Wright, A Study of War, University of Chicago Press, 1983, s. 1–8.
45 H. Kissinger, Nuclear Weapons and Foreign Policy, Westview Press 1984.
46 R. H. Ullman Redefi ning Security, „International Security” 1983, Vol. 8, nr 1/ Summer, 1983, s. 129–153
47 M.P. Leffl er, National Security. Praca opublikowana także w Internecie: books.google.pl.books?id=4_ DWQ7YOZbIC&Ipg=PA123&Ipg=PA123&dq=morton+berkowitz=i=p.g.+Bock&source [30.05.2013].
48 R.H. Ullman, op.cit., s. 135 i nast.
49 A. Ciupiński, Rola Francji w kształtowaniu europejskiej autonomii strategicznej, Warszawa 2001, s. 26–29.
50 B. Chantenboud, L’organisation general de la defense nationale en France depuis la fi n de la seconde
guerre mundiale, LGDY,1967. Cytat za: A. Ciupiński, Rola Francji…, op. cit., s. 27.
w 2013 r. Livre Blanc operuje terminem „obrona i bezpieczeństwo narodowe”. Biała Księga zatytułowana Defence et Securite Nationale stwierdza, że suwerenność jest
koniecznym elementem i fundamentem bezpieczeństwa narodowego… a strategiczna niezależność Francji opiera się na niezbędnych narodowych zdolnościach do obro-ny i zapewnienia bezpieczeństwa. Pozwala to także na zaangażowanie się w ramy
obrony zbiorowej NATO i udział we WPBiO UE52. Za ojca francuskiej myśli
po-litycznej należy uznać Raymonda Arona. Choć sam był z przekonania realistą, Aron toczył polemikę z głównymi przedstawicielami amerykańskiej Power
poli-cy Hansem Morgenthauem, Robertem E. Osgoodem i Georgem F. Kennanem,
zwolennikami użycia siły stosownie do natury stosunków międzynarodowych, twierdząc, że tylko żywotne interesy (a nie natura polityki), przeżycie narodu, są podstawa do używania siły53.
Nieco inna jest sytuacja w Niemczech, kraju o specyfi cznej historii i specy-fi cznych tradycjach militaryzmu, który doprowadził do rozpętania w ciągu zaled-wie ćzaled-wierć zaled-wieku dwóch wojen światowych. Niemcy nadal unikają budzącego złe skojarzenia zlepku słów powiązanych ze słowem „narodowy”, kompleks ten prze-łamali w odniesieniu do gospodarki. W związku z tym nie mają ofi cjalnej stra-tegii bezpieczeństwa narodowego. Jest natomiast Biała Księga dotycząca polityki
bezpieczeństwa RFN i przyszłości Bundeswehry, opublikowana w 2008 r., ale brak
w niej defi nicji kluczowych pojęć z zakresu bezpieczeństwa i obrony narodowej54. Niemcy operują natomiast pojęciem „obrony powszechnej” (besamtverteidigung) oraz „zintegrowanego bezpieczeństwa” (vernetzte Sicherheit), czyli cywilno-woj-skowego podejścia do wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa55.
Wiele z mocarstwowej przeszłości czerpie doktryna bezpieczeństwa narodo-wego Rosji, nie ukrywając zresztą, że przywrócenie statusu globalnego mocarstwa światowego jest celem polityki Federacji Rosyjskiej. Przyjęta w maju 2009 r. de-kretem prezydenta Dmitrija Miedwiediewa Strategia Bezpieczeństwa Narodowego
Federacji Rosyjskiej do 2020 r. operuje pojęciami „bezpieczeństwa narodowego”
oraz „bezpieczeństwa państwowego i społecznego”, co w zasadzie można uznać za synonimy. Opis rozumienia bezpieczeństwa narodowego jest zaskakująco no-woczesny i obejmuje wszystkie jego aspekty: polityczno-militarny, obronno-prze-mysłowy, ekonomiczno-społeczny, edukacyjny i ekologiczny a także dotyczący ochrony praw człowieka. Mniej nowoczesna jest natomiast warstwa zagrożeń dla bezpieczeństwa, bo choć Strategia mówi o nowych wyzwaniach i zagrożeniach, to 52 Livre Blanc, chapitre 2 Le fondements de la strategie de defence et de securite nationale, s. 19–20.
53 R. Aron. Peace and War: a theory of International Relations, Garden City, NY 1966, s. 591–600.
54 J. Gotkowska, W połowie drogi do pełnoletniości – niemiecka polityka bezpieczeństwa, „Biuletyn Niemiecki” 2010, nr 4.
55 J. Czaja. Polityka bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Bezpieczeństwo polityczne
jednak nadal tkwi w zimnowojennym postrzeganiu NATO jako jednego z głów-nych zagrożeń56.
Dokonując przeglądu defi nicji i opinii dotyczących bezpieczeństwa naro-dowego warto zapoznać się także z poglądami przedstawicieli nauki polskiej. Adam Daniel Rotfeld defi niuje bezpieczeństwo narodowe jako brak zagrożenia
i poczucia zagrożenia podstawowych dla danego narodu wartości57. Roman Kuź-niar stwierdza, że bezpieczeństwo jest pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek,
grup społecznych, wreszcie całych narodów. Zwraca on uwagę, że chodzi nie tylko
o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju,
o zapewnienie ochrony i wzbogacenie tożsamości jednostek, społeczności i narodów, o respektowanie imponderabiliów, takich jak honor, tradycja bez których narody tra-cą duszę a jednostki poczucie patriotyzmu i gotowość do poświęcenia58.
Ryszard Zięba konstatuje, że w naukach społecznych bezpieczeństwo obej-muje zaspokojenie takich potrzeb jak istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju. Według tego badacza bez-pieczeństwo ma charakter podmiotowy – dotyczy człowieka, grup społecznych i państwa. Bezpieczeństwo narodowe utożsamia on z bezpieczeństwem państwa59. Jacek Czaputowicz przedstawia tradycyjną defi nicję bezpieczeństwa narodowego, utożsamiając je z bezpieczeństwem państwa. Dotyczy ono, według tego teorety-ka, integralności terytorialnej, suwerenności, swobody wyboru drogi politycznej oraz
warunków dobrobytu i rozwoju […]. Kluczem do bezpieczeństwa jest siła państwa60.
Stanisław Koziej określa bezpieczeństwo (danego podmiotu) jako zjawisko dynamiczne (proces), związane z tą dziedziną aktywności podmiotu, która zmie-rza do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji wła-snych interesów, poprzez wykorzystanie okoliczności sprzyjających i przeciwdzia-łanie zagrożeniom. Zdaniem tego praktyka i badacza zagadnień bezpieczeństwa i obronności bezpieczeństwo narodowe (narodu) i państwowe (państwa) to nie to
samo – to ściśle biorąc różne kategorie pojęciowe.
Ale z punktu widzenia praktycznego na tym etapie rozwoju historycznego (epoka państw narodowych) należy je traktować jako tożsame61.
56 Tekst Strategii: www.pressje.org.pl/assets/articles/article_25_issue14.pdf [18.05.2013].
57 A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa 1990, s. 18.
58 Cytat ze Wstępu w: Polska polityka bezpieczeństwa 1989–2000, red. R. Kuźniar, Warszawa 2001, s. 13–14.
59 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje – struktury – funkcjonowanie, wyd. 2, Warszawa 1999, s. 27–29.
60 J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa 1998, s. 16–18; Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa – aspekty teoretyczne, [w:] Kryteria
bezpieczeństwa państwa, red. nauk. S. Dębski, B. Górka-Winter, Warszawa 2003.
61 S. Koziej. Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo u progu XXI wieku, Toruń 2006, s. 7. Także wyd. internetowe Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa, www. koziej.pl.
Warto w tym miejscu zacytować także opinię Jana Nowaka-Jeziorańskiego, człowieka, który położył wielki wkład w odzyskanie przez Polskę suwerenności i politycznej niezależności. W książce Polska z bliska pisząc o bezpieczeństwie na-rodowym stwierdził, że powszechnie przyjętym kryterium bezpieczeństwa jest
wła-sny potencjał obronny, połączony z układami sojuszniczymi, zapewniającymi sku-teczne odstraszanie […], a drugim elementem jest pokój wewnętrzny zapewniający obronę konstytucyjnego porządku prawnego przed próbami obalenia go siłą62.
Dokonany przegląd defi nicji bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa naro-dowego, można zilustrować różnym podejściem do tego – jak nazwał je Henry Kissinger – fundamentu wszystkiego co czynimy63. Bezpieczeństwo samo w
so-bie nie jest celem fi nalnym, lecz wartością (fundamentalną, moralną, ducho-wą), która gwarantuje nam zachowanie lub osiągnięcie innych wartości: radości życia, zdrowia, spokoju i rozwoju społecznego, kulturalnego, ekonomicznego. Jest to więc – jak zauważa Mariusz Kubiak – wartość fundamentalna, lecz nie autoteliczna64.
Bezpieczeństwo można postrzegać jako stan i jako proces. Bezpieczeństwo jako stan charakteryzują, jak podkreśla Krzysztof Ficoń, pewne parametry liczbo-we: aktualny poziom, stan docelowy, moment diagnozowania, horyzont progno-styczny, potencjalne i realne zagrożenia oraz potencjał samoobrony65.
Na ten ostatni aspekt szczególną uwagę zwracał Józef Kukułka, ujmując bez-pieczeństwo w wymiarze (jako jeden z trzech wymiarów) procesualnym, jako zmienność w czasie subiektywnych i obiektywnych aspektów bezpieczeństwa66.
Na ten sam procesualny aspekt bezpieczeństwa zwracają uwagę Jerzy Zawisza i Sylwia Ćmiel, zauważając, że bezpieczeństwo jako samo w sobie, nie może pozo-stawać w stagnacji.
Analizując fi lozofi czne aspekty bezpieczeństwa odnoszą je do problemów ontologicznych, epistemologicznych, antropologicznych i aksjologicznych, poka-zując jednocześnie jak wszechstronny może być ogląd bezpieczeństwa we współ-czesnej nauce i to bez względu na rozpatrywane kategorie (subkategorie) bezpie-czeństwa67.
62 J. Nowak-Jeziorański, Polska z bliska, Kraków 2003, s. 127.
63 Wykład wygłoszony 25 października 1973 r. w Międzynarodowym Instytucie Studiów Strate-gicznych.
64 M. Kubiak. Kulturowe uwarunkowania obronności państwa, Siedlce 2012, s. 28–29.
65 K. Ficoń, Bezpieczeństwo jako systemowa kategoria ontologiczna, „Kwartalnik Bellona” 2013, nr 1, s. 9.
66 J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe
w Europie Środkowej po zimnej wojnie, red. J. Kukułka, Warszawa 1994, s. 40–41.
67 J. Zawisza, S. Ćmiel, Filozofi czne aspekty bezpieczeństwa strukturalnego w kontekście bezpieczeństwa
Na bezpieczeństwo narodowe wpływ ma, jak wskazują to różne jego opisy, wiele czynników, zarówno subiektywnych jak i obiektywnych. Subiektywizm po-strzegania, choć nie jest decydujący, jest też ważny, bo może być impulsem do działania lub zaniechania takiego działania, a skutki mogą być tragiczne. Czyn-niki subiektywne to doktryny i strategie polityczno-wojskowe, polityka bezpie-czeństwa, zdolność i możność wpływania na stosunki dwustronne i wielostronne, w tym możliwości oddziaływania na politykę międzynarodową i kształtowania ładu międzynarodowego (globalnego). Te dwie ostatnie zdolności dotyczą jednak głównie mocarstw i ugrupowań polityczno-wojskowych i gospodarczych, graczy globalnych i regionalnych. Należy do nich także zdolność wchodzenia w soju-sze polityczno-wojskowe. Niektóre z tych czynników obiektywizują się i stają się trwałą, immanentną cechą ładu międzynarodowego.
Wśród czynników obiektywnych można wymienić ogólny potencjał państwa: terytorium, położenie geopolityczne, wielkość populacji, wielkość i stan gospo-darki, zdolność innowacyjną68.
Niezwykle ważnymi czynnikami bezpieczeństwa narodowego są zagrożenia oraz wartości, które są chronione69. W opinii Stanisław Kozieja Zagrożenia to
pośrednie lub bezpośrednie destrukcyjne oddziaływania na podmiot70. Jak wynika z przytoczonych wyżej defi nicji, zagrożenia dla bezpieczeństwa mogą być róż-ne. Doktryny i strategie państw oraz organizacji bezpieczeństwa międzynaro-dowego wyliczają tylko te najważniejsze. W literaturze przedmiotu wymienia-nych jest wiele zagrożeń i źródeł ich powstawania. Zanim przytoczymy niektóre z nich71, jedna wstępna konstatacja wydaje się niezbędna. Można przyjąć prawie za pewnik, że te zagrożenia, która dotyczą bezpieczeństwa polityczno-militar-nego, a więc zagrażają suwerenności, niepodległości, integralności terytorialnej, są jednocześnie zagrożeniami dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Idąc da-lej, można też wskazać, że wiele zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego, za-machy stanu i inne zagrożenia ustrojowe, krwawe rewolucje i rewolty, konfl ik-ty kulturowe, religijne, rasowe, etniczne i językowe (wszystkie razem możemy nazwać zagrożeniami kulturowymi), prowadzące niekiedy do wojny domowej, 68 Od zdolności innowacyjnej i związanych z nią badań oraz rozwoju zależy nowoczesność gospo-darki i możliwości wytwarzania nowych, wysokich technologii, co ma ogromne znaczenie dla prze-mysłu obronnego i zdolności obronnych kraju.
69 T. Jemioło i A. Dawidczyk wymieniają je jako podstawowe, obok podmiotowej i przedmiotowej struktury bezpieczeństwa, zob.: Wprowadzenie do metodologii i badań nad bezpieczeństwem, War-szawa 2008, s. 36.
70 S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr 18, s. 29.
71 Rozbudowana ich klasyfi kacja patrz: M. Kubiak, Kulturowe uwarunkowania, op. cit., s. 37–44; J. Zygmuntowicz, Bezpieczeństwo w nauce o stosunkach międzynarodowych, „Problemy Bezpieczeń-stwa” 2007, nr 1, s. 23–40.
mogą prowadzić również do znacznego skomplikowania i zagrożenia dla bez-pieczeństwa międzynarodowego72.
Kryteria klasyfi kacji zagrożeń są różne:
– polityczno-wojskowe, w tym dysproporcja potencjałów militarnych, – proliferacja broni masowego rażenia i nowe zbrojenia,
– dysproporcja bogactwa i biedy (rozwojowe),
– zadawnione konfl ikty etniczno-kulturowe i współczesne „zderzenia cywili-zacyjno-kulturowe”,
– sprzeczności i rywalizacja ekonomiczna73,
– kryzysy i kryzysogenne operacje korporacji wielonarodowych74
– walka o władzę i wpływy międzynarodowe75,
– wynikające ze słabości i zaawansowanego stopnia upadłości państw,
– niekontrolowana aktywność aktorów niepaństwowych, na przykład grup i organizacji terrorystycznych,
– ekologiczne i naturalne (klęski żywiołowe), zmiany klimatyczne, a także inne.
Przytoczone kryteria klasyfi kacji nie wyczerpują w sposób oczywisty inwencji badaczy. Współcześnie najczęściej występującymi grupami zagrożeń są te, które zaliczane są do grupy zadawnionych (i aktualnych) konfl iktów etniczno-kultu-rowych76, niekontrolowana aktywność aktorów niepaństwowych (terroryzm), proliferacja broni masowej zagłady i nowe zbrojenia; nadal tradycyjnie źródłem sporów i konfl iktów jest walka o władzę i wpływy. Na ogromne zakłócenia dla sta-bilności ładu międzynarodowego (na szczęście tylko w cyklicznych, wieloletnich fazach) przekłada się działalność gospodarczych i fi nansowych aktorów niepań-stwowych. Rosną zagrożenia dla cyberprzestrzeni (cyberterroryzm, ataki haker-skie), spadają natomiast zagrożenia polityczno-wojskowe, mimo utrzymujących się potencjalnych ognisk zapalnych na Bliskim i Środkowym Wschodzie (Syria, Izrael, Iran, pogranicze Pakistanu i Afganistanu).
72 Zob.: J. Pawłowski, A. Ciupiński, Umiędzynarodowiony konfl ikt wewnętrzny, Warszawa 2001.
73 Do roku 1906, czyli do podpisania tzw. konwencji Drago–Portera (przeniesionej w rok później do konwencji haskiej) istniał usankcjonowany prawnie zwyczaj ściągania długów państwowych przy użyciu siły wojskowej.
74 Jako efekt deregulacji, co jest cechą globalizacji. Kryzysy ekonomiczno-fi nansowe są powodowane spekulacyjną działalnością korporacji fi nansowych (aktorów niepaństwowych), a o ich zażegnywa-nie muszą troszczyć się państwa.
75 Jest to jeden z głównych (jeśli nie główny) punktów odniesienia realistów, którzy stosunki mię-dzynarodowe i politykę międzynarodową pojmowali jako „walkę o władzę” i cel ten jest powodem konfl iktów międzynarodowych i wojen, a więc stanowi ważny problem bezpieczeństwa międzyna-rodowego. Szczególnie mocno akcentował to H. Morgenthau w pracy Politics among nations, New York 1948 (VI wyd. 1985, rev) i R. Strausz-Huppe, International Relations, New York 1954.
76 Były one przyczynami wojen na Bałkanach w praktyce niemal od dwustu lat. Podobna jest sytua-cja na Kaukazie oraz w różnych miejscach Bliskiego i Środkowego Wschodu.
Ważnymi czynnikami, jakie nieodłącznie wiążą się z bezpieczeństwem są wartości chronione przez system bezpieczeństwa narodowego77. Zależą one od: ustroju politycznego państwa, wartości konstytucyjnych, tradycji, specyfi ki i typu państwa. Dla państw komunistycznych wartościami tymi były: ideologia i ustrój komunistyczny/socjalistyczny, kierownicza rola partii komunistycznej, społeczna własność środków produkcji, integralność terytorialna a nawet – co dziś wydaje się swoistym kuriozum – wpisana do Konstytucji PRL przyjaźń ze Związkiem Radzieckim.
W państwach liberalno-demokratycznych chroni się to, co jest ustrojową pod-stawą tych państw: ustrój demokratyczny, pluralizm polityczny, prawa i wolności człowieka, zasady państwa prawa, a także to, co jest immanentnie z pojęciem pań-stwa związane: suwerenność i integralność terytorialną, niezależność polityczną, potencjał gospodarczy i wojskowy, a także tożsamość narodową i kulturową oraz dziedzictwo narodowe. Bezwzględnie jednak najwyższą chronioną wartością w każdym państwie, miarą jego racji stanu, jest przetrwanie narodu (survival) i jego samozachowanie (self-preservation)78. Oba terminy są traktowane dość czę-sto w literaturze przedmiotu jako synonimy79