Typologia bezpieczeństwa

Zakres pojęciowy bezpieczeństwa jest szeroki i nadal rozszerzający się. Jest to wynikiem rozwoju stosunków międzyludzkich na różnych poziomach, od bez-pieczeństwa jednostkowego, aż do szeroko pojętej płaszczyzny społecznej, naro-dowej i międzynaronaro-dowej. Bezpieczeństwo staje się pojęciem wielowymiarowym i wymaga holistycznego podejścia. Istnieje więc zarówno obiektywna potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa w każdej niemal sferze ludzkiej i społecznej aktyw-ności, jak i stwarzania warunków dla subiektywnego poczucia istnienia bezpie-czeństwa122. Ważna staje się też naturalna potrzeba konceptualizacji nowych dzie-dzin bezpieczeństwa, w tym ich kategoryzacji. Nauki o bezpieczeństwie badają te kwestie na różnych poziomach, stosując zróżnicowane podejścia metodologiczne i różne kryteria podziału i kategoryzacji bezpieczeństwa123.

122 Postulaty rozszerzenia i redefi nicji bezpieczeństwa pojawiały się jeszcze w okresie zimnej wojny. W latach 70. XX wieku o poszerzenie pojęcia „bezpieczeństwo narodowe” w Stanach Zjednoczo-nych apelował Lester Brown, patrz: L. Brown, Redefi ning National Security, Washington, DC 1977. Wskazywał on na rosnące znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego takich kwestii jak zagrożenia energetyczne, ekologiczne (zmiany klimatyczne) a także migracje ludności.

Wśród kryteriów podziału i kategoryzacji bezpieczeństwa najczęściej stosowa-nymi w nauce są: kryterium podmiotowe, przedmiotowe, przestrzenne, czasowe i sposobu organizacji (zapewnienia) bezpieczeństwa, a także obszaru organizacji. Za podstawowe uznawane jest kryterium podmiotowe, według którego bezpieczeń-stwo dzieli się na narodowe i międzynarodowe. Z punktu widzenia przedmiotowe-go najczęściej wymienianymi subkateprzedmiotowe-goriami bezpieczeństwa są: bezpieczeństwo polityczne, militarne124, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekolo-giczne. Coraz częściej dokonywany jest dalszy podział na kolejne subkategorie. I tak z bezpieczeństwa ekonomicznego wyodrębnia się: bezpieczeństwo żywnościowe, socjalne, energetyczne, surowcowe i fi nansowe. To ostatnie bywa też ujmowane jako bezpieczeństwo ekonomiczno-fi nansowe. Z kolei coraz rzadziej występującą subkategorią jest bezpieczeństwo ideologiczne i to z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze, współzawodnictwo ideologiczne (ideologiczno-ustrojowe), tak cha-rakterystyczne dla okresu zimnej wojny, straciło jakby po upadku komunizmu swą aktualność125; po drugie, ideologia jest częścią kultury a więc bezpieczeństwo ide-ologiczne należy do szerokiego zakresu pojęcia „bezpieczeństwo kulturowe”.

Odnotować trzeba coraz większe znaczenie bezpieczeństwa ekonomicznego we współczesnym świecie, a także niezbyt słuszną praktykę nazywania go bez-pieczeństwem gospodarczym. Oprócz argumentów wyżej przedstawionych w tej kwestii należy także zauważyć, że problem nomenklatury tego terminu wynika ze specyfi ki języka polskiego, gdzie w wielu przypadkach wymiennie występują oba terminy „ekonomiczny” i „gospodarczy”, co w praktyce nie występuje na gruncie innych języków.

W oparciu o kryterium przestrzenne wyróżniane są: bezpieczeństwo lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne i globalne (światowe, uniwersalne, powszechne). Termin „bezpieczeństwo globalne” używany jest także jako syno-nim bezpieczeństwa militarnego na obszarze całego świata oraz jako stanu bez globalnych zagrożeń, takich jak wojna nuklearna lub konfl ikt zbrojny na dużą ska-lę, o rozmiarze ponadregionalnym.

Kryterium czasowe odnosi się do metody rozpatrywania bezpieczeństwa jako stanu (tu i teraz) lub ujmowania bezpieczeństwa jako procesu rozciągniętego w czasie. Jako stan bezpieczeństwo ujmowane jest wtedy, gdy w środowisku bez-pieczeństwa panują od dłuższego czasu stabilne warunki i brak jest niepokojących zagrożeń dla bezpieczeństwa. Jako proces bezpieczeństwo jest traktowane wów-czas, gdy po napięciach w stosunkach międzynarodowych lub po okresie konfl ik-tu zbrojnego i wojny, trzeba budować pokój i bezpieczeństwo.

Z punktu widzenia obszaru organizacji bezpieczeństwa możemy je podzielić na bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne.

124 Bardzo często łączone i ujmowane jako bezpieczeństwo polityczno-militarne.

Rozpatrując bezpieczeństwo z punktu widzenia sposobu organizowania lub zapewniania bezpieczeństwa można je podzielić na:

– bezpieczeństwo indywidualne (unilateralne, jednostronne) polegające na dążeniu do zapewnienia sobie bezpieczeństwa przez jednostronne działa-nia lub jednostronną politykę państwa. Historycznie znane są takie sposoby bezpieczeństwa indywidualnego jak: hegemonia (hegemonizm mocarstwo-wy), izolacjonizm, neutralność, niezaangażowanie,

– system równowagi sił, w różnych historycznych i organizacyjnych ramach126, – system blokowy, czyli oparty na rywalizujących ze sobą, wrogich blokach polityczno-militarnych (historycznym przykładem było istnienie NATO i Układu Warszawskiego).

Innymi formami tego podziału są: – system bezpieczeństwa kooperacyjnego, – system bezpieczeństwa zbiorowego127, – system obrony zbiorowej.

Coraz częściej kryterium przedmiotowe bezpieczeństwa przedstawiane jest w formie „wymiarów bezpieczeństwa”, a zakres tak ujmowanych kwestii nie różni się od standardowych klasyfi kacji128. Nie wyczerpuje to inwencji analityków i teo-retyków bezpieczeństwa. Pojęcie „bezpieczeństwa” analizowane jest z różnych punktów widzenia, w szerokim ujęciu przedmiotowym i przez pryzmat różnych dyscyplin naukowych. Rozpatruje się więc bezpieczeństwo w pespektywie fi lozo-fi cznej, psychologicznej, kulturowej, aksjologicznej, społecznej a także w ujęciu bioetyczno-ekologicznym129. Uwzględnia się wszelkie możliwe aspekty: teleolo-giczny, prakseoloteleolo-giczny, egzystencjalny, w ujęciu jednostkowym, społecznym, na-rodowym, międzynarodowym. Nie zawsze ta mnogość spojrzeń sprzyja uporząd-kowaniu i jasności ujęć i poglądów.

Trzeba jednak zauważyć, że podstawą ich powstawania jest przyspieszony rozwój stosunków międzynarodowych, zwłaszcza gdy po upadku komunizmu i dezintegracji ZSRR, stosunki Wschód–Zachód uwolniły się od polityczno-mi-litarnej konfrontacji i od widma nuklearnej zagłady. Świat współczesny jest po po-nad dwóch dekadach od upadku starego ładu bezpieczniejszy, ale problematyka bezpieczeństwa stała się bardziej zróżnicowana i skomplikowana. Na teorię bez-pieczeństwa znaczny wpływ wywierają: proces globalizacji, nowe asymetryczne zagrożenia i coraz większa aktywność aktorów niepaństwowych. Mimo to w cen-126 Zob. wyżej omówione systemy bezpieczeństwa.

127 Opis za: J. Zygmuntowicz, Bezpieczeństwo w nauce…, op. cit., s. 28–30.

128 Zob. M. Pietraś, op. cit., s. 333–337; J. Baylis, op. cit. s. 366–367; B. Buzan, op. cit., s. 214–242; patrz też: Współczesny wymiar bezpieczeństwa, red. nauk. J. Pawłowski, Warszawa 2011.

trum teorii bezpieczeństwa są nadal państwa a nowe zagrożenia i nowe tendencje w stosunkach międzynarodowych – jak na razie – nie są w stanie podważyć roli siły zbrojnej. Czy więc tworzy się nowy paradygmat w teorii bezpieczeństwa? Na zdecydowaną odpowiedź trzeba jeszcze poczekać. Na pewno kształtuje się nowy ład międzynarodowy, w którym jak zawsze sprawy bezpieczeństwa będą najważ-niejsze.