Brak lub ograniczenie drogi sądowej

1. Zmiany w ustawie Kodeks karny

Kwestia zmian w ustawie Kodeks karny pozostaje w zainteresowaniu Rzeczni-ka, ponieważ problematyka uregulowana w przedmiotowej ustawie w bezpośredni sposób wpływa na prawa i wolności obywatelskie. W wystąpieniu do Ministra Spra-wiedliwości Rzecznik przedstawił wątpliwości dotyczące treści art. 25 § 3 k.k. zawartej w rządowym projekcie z dnia 16 października 2008 r. ustawy o zmianie ustawy – Ko-deks karny, ustawy – KoKo-deks postępowania karnego, ustawy – KoKo-deks karny wyko-nawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw⁸¹. W art. 1 pkt 2 projektu przewiduje się następującą zmianę treści art. 25 § 3 k.k.: „Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub

wzburze-78 „Dziennik” z 23 lipca 2009 r., Policja odpowie dziennikarzowi, dopiero gdy prokurator zezwoli.

79 RPO-625344-II/09 z 7 września 2009 r.

80 Pismo z 30 października 2009 r.

81 Druk sejmowy nr 1394.

60

nia, usprawiedliwionych okolicznościami zamachu”. Nowelizacja zakłada więc, że sy-tuacja przewidziana w powyższym przepisie będzie stanowiła okoliczność uchylającą karalność, prowadzącą do umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. A zatem już organy prowadzące postępowanie przygotowawcze w przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej będą zobligowane do rozważenia, czy nie występuje sytuacja wskazana w art. 25 § 3 k.k., zaś stwierdzenie jej występowania skutkować musi odmową wszczęcia śledztwa (dochodzenia) lub jego umorzeniem.

W istocie to na prokuratorze będzie spoczywała ocena, czy w konkretnej sytuacji do-szło do przekroczenia granic obrony koniecznej.

Zdaniem Rzecznika, ze względu na wagę dóbr, o których należy w omawianych sytuacjach rozstrzygać, niezbędna jest jawność procedury oraz niezawisłość, którą dysponuje sąd, a nie prokurator. Ponadto omawiane uregulowanie może pozostawać w sprzeczności z art. 45 ust. 1 Konstytucji, a także art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwen-cji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przekazując powyższe wątpliwości, Rzecznik zwrócił się⁸² do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie potrzeby wzięcia ich pod uwagę podczas dalszych prac legislacyjnych.

W odpowiedzi poinformowano⁸³ Rzecznika, że nowelizacja art. 25 § 3 k.k. znaj-duje merytoryczne i aksjologiczne uzasadnienia, a ponadto przyczyni się do uspraw-nienia postępowania karnego. Propozycja nowelizacji zakłada zastąpienie obecnej formuły tego przepisu, przewidującej obligatoryjne stosowanie instytucji odstąpienia od wymierzenia kary w sytuacji, gdy przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu, formułą przewidującą obowiązek zastosowania instytucji niepodlegania karze. Obec-nie osoba, która przekroczyła granice obrony koObec-niecznej jest traktowana przez porzą-dek prawny jako osoba skazana za przestępstwo. Informacja o skazaniu jest zamiesz-czana w Krajowym Rejestrze Karnym, do upływu okresu zatarcia skazania. Przez ten okres skazany, wobec którego zastosowano instytucję odstąpienia od wymierzenia kary, pozbawiony jest szeregu uprawnień, w szczególności dotyczących zajmowania stanowisk. Decyzja o umorzeniu postępowania wydana na etapie postępowania przy-gotowawczego podlega ewentualnemu zaskarżeniu przez strony do sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Parlament dokonał nowelizacji art. 25 § 3 w projektowanym brzmieniu w ustawie z dnia 5 listopada 2009 r.⁸⁴

2. Jawność postępowania dyscyplinarnego w stosunku do przedstawicieli różnych zawodów prawniczych

Obowiązujące przepisy rozmaicie regulują kwestię jawności postępowania dy-scyplinarnego w stosunku do przedstawicieli różnych zawodów prawniczych. Jawne,

82 RPO-602412-II/08 z 25 lutego 2009 r.

83 Pismo z 7 kwietnia 2009 r.

84 Dz.U. Nr 206, poz. 1589.

1 zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak i zewnętrznym, są postępowania dyscypli-narne w stosunku do sędziów oraz sędziów Sądu Najwyższego, adwokatów, radców prawnych. Tymczasem w postępowaniu dyscyplinarnym prokuratorów przepis art. 76 ust. 1 ustawy o prokuraturze⁸⁵ stanowi, iż jawność jest co do zasady wyłączona. Utrzy-mywanie w przepisach dotyczących prokuratorów zasady niejawności postępowania dyscyplinarnego należy ocenić jako anachroniczne i sprzeczne z obowiązującą w de-mokratycznym państwie prawa zasadą jawności życia publicznego. Rzecznik zwrócił się⁸⁶ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie podjęcia działań mających na celu zapewnienie jawności postępowania dyscyplinarnego prokuratorów.

Minister zgodził się⁸⁷ ze stanowiskiem Rzecznika i poinformował, że w Minister-stwie podjęte zostaną prace legislacyjne mające na celu wprowadzenie zasady jawno-ści postępowań dyscyplinarnych prokuratorów i notariuszy, w sposób zapewniający jednocześnie możliwość wyłączenia jawności postępowania ze względu na potrzebę ochrony prawnie chronionych tajemnic oraz ważnych interesów zbiorowych i indy-widualnych.

3. Sytuacja prawna obywateli, którym doręczono orzeczenie sądowe na niewłaściwy adres

Do Rzecznika wpływały skargi obywateli, którzy o tym, że są zobowiązani do za-płaty określonej kwoty pieniężnej dowiadywali się dopiero od komornika, z chwilą dokonania przez niego pierwszych czynności egzekucyjnych. Jak wynika z nadesła-nych listów, w praktyce sądowej zdarza się, że pisma sądowe są kierowane na nieak-tualny, bądź nieprawdziwy adres zamieszkania pozwanych. Niekiedy dochodzi zatem do wydania i wykonania wyroku w sytuacji, gdy pozwany nie wiedział o toczącym się postępowaniu (zwłaszcza w przypadku postępowań uproszczonych i przy wyro-ku zaocznym). Rzecznik zaniepokojony jest sytuacją obywateli, którzy próbują wów-czas, niestety często nieskutecznie, bronić swoich praw. W ocenie Rzecznika, jeżeli w obowiązującym systemie prawnym przewiduje się instytucję doręczenia zastępcze-go, to w zakresie stosowania tego mechanizmu obywatele powinni mieć możliwość ochrony swoich praw i jasność w zakresie wyboru odpowiedniego środka prawnego, który gwarantuje im prawo do sądu (do sprawiedliwej procedury). Jednocześnie sądy powinny jednolicie oceniać skuteczność doręczenia zastępczego i dawać obywatelom możliwość kwestionowania orzeczenia, o wydaniu którego strony nie zostały właści-wie poinformowane. Z uwagi na pojawiające się w tego rodzaju sprawach wątpliwo-ści dotyczące wyboru wławątpliwo-ściwego środka prawnego oraz niejednolitość orzecznictwa sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego, wydaje się, że kwestia ta powinna zo-stać osobno uregulowana w przepisach procedury cywilnej. W związku z powyższym

85 Ustawa z 20 czerwca 1985 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 z późn. zm.).

86 RPO-603017-II/08 z 20 stycznia 2009 r.

87 Pismo z 24 lutego 2009 r.

62

Rzecznik zwrócił się⁸⁸ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie wprowa-dzenia do Kodeksu postępowania cywilnego regulacji precyzującej, z którego z obo-wiązujących środków prawnych i w jakim terminie powinna skorzystać strona, której doręczono orzeczenie sądowe na niewłaściwy adres. W ocenie Rzecznika przesądze-nie o rodzaju środka zaskarżenia, który powiprzesądze-nien zostać wprzesądze-niesiony w sytuacji dorę-czenia zastępczego orzedorę-czenia sądowego na niewłaściwy adres i określenie terminu, w jakim powinien on być wniesiony wydaje się nieodzowne dla zniesienia niepewno-ści, co do sytuacji procesowej stron postępowania sądowego.

W odpowiedzi Minister poinformował⁸⁹, że w procedurze cywilnej problematyka zaskarżania orzeczeń sądowych jest kompleksowo uregulowana, a wybór właściwego środka zaskarżenia zależy od okoliczności konkretnej sprawy i jest determinowany charakterem tego środka. Wydaje się, że nie zachodzi potrzeba doprecyzowania obo-wiązujących przepisów w przedmiotowej materii. Ewentualne wątpliwości co do ro-dzaju środka prawnego przysługującego w danej sprawie mogą zostać usunięte w dro-dze prawidłowej wykładni obowiązujących regulacji prawnych.

4. Brak zażalenia do sądu na wydane przez prokuratora zezwolenie na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze

Rzecznik wniósł⁹⁰ do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie, iż przepis art. 13 ust. 3 ustawy Prawo prasowe⁹¹, w zakresie, w jakim nie przewiduje zażalenia do sądu na wydane przez prokuratora zezwolenie na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygoto-wawcze, jest niezgodny z art. 45 ust 1 i z art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Zgodnie z art. 13 ust. 2 Prawa prasowego, nie wolno publikować w prasie da-nych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przy-gotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, po-krzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę. Z przepisu art. 13 ust. 3 powyższej ustawy wynika natomiast, iż właściwy prokurator lub sąd może zezwolić, ze względu na ważny interes społeczny, na ujawnienie danych osobo-wych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe. Zdaniem Rzecznika, wydawanie decyzji przez prokuratora w sprawach ingerujących w bezpośredni sposób w sferę prawa do prywatności, bez możliwości weryfikacji takiego rozstrzygnięcia przez niezależny sąd, jest nie do zaakceptowania.

Obowiązujące obecnie rozwiązanie jest tym bardziej dolegliwe, iż dotyczy publikacji wizerunku i ujawnienia danych osobowych osób, które korzystają z domniemania niewinności. Decyzja prokuratora w przedmiocie udzielenia zezwolenia na

ujawnie-88 RPO-614782-IV/09 z 19 maja 2009 r. i 20 lipca 2009 r.

89 Pismo z 26 sierpnia 2009 r.

90 RPO-577368-II/08 z 5 września 2009 r., sygn. akt K 25/09.

91 Ustawa z 26 stycznia 1984 r. (Dz.U. Nr 5 poz. 24 z późn. zm.).

3 nie danych osobowych i wizerunku podejrzanego winna zapadać w formie postano-wienia z uzasadnieniem, na które przysługuje stronom zażalenie.

5. Uchylenie kary pieniężnej po usprawiedliwieniu niestawiennictwa na rozprawie

Rzecznik przedstawił zastrzeżenia co do zgodności art. 286 Kodeksu postępowa-nia karnego z art. 2, art. 45 ust. 1 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Powyższa kwestia wyniknęła na gruncie następującego stanu faktycznego. Na adwokata biorącego udział w sprawie została nałożona kara pieniężna w wysokości 5000 zł za nieusprawiedliwio-ne niestawiennictwo na rozprawie. Po rozprawie adwokat przedstawił zaświadczenie od lekarza sądowego – wystawione w dniu rozprawy – które stwierdzało jego nie-zdolność do uczestniczenia w rozprawach w ciągu kolejnych 7 dni. Pomimo złożenia zaświadczenia lekarskiego, kara pieniężna nie została przez Sąd uchylona w trybie art.

286 k.p.k. Nie została w tym zakresie wydana również żadna decyzja.

Zdaniem Rzecznika tak ukształtowany przepis narusza art. 2 Konstytucji, gdyż zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego na tę zasadę „składają się licz-ne, bardziej szczegółowe reguły, nazywane „zasadami przyzwoitej legislacji”, które zawierają m.in. zakaz działania prawa wstecz, nakaz dochowania vacatio legis i sta-nowienia prawa w taki sposób, by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela.

Ponadto, fakt, że decyzja podejmowana jest w sposób nieformalny, bez uzasadnienia, narusza prawo do rozpoznania sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji), przez które musi być również rozumiane prawo do poznania motywów i uzasadnienia podejmowanej decyzji. Naruszona jest ponadto zasada dwuinstancyjnego postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji), przez niemożność zaskarżenia decyzji o nieuwzględnie-niu usprawiedliwienia. Rzecznik zwrócił się⁹² do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o przedstawienie stanowiska w powyższej sprawie.

W udzielonej odpowiedzi nie podzielono⁹³ poglądu przedstawionego w wystą-pieniu Rzecznika, iż należałoby znowelizować kwestionowany przepis art. 286 k.p.k.

W odpowiedzi wskazano ponadto na przepis art. 290 § 2 k.p.k. stanowiący, że na po-stanowienia i zarządzenia przewidziane w rozdziale 31 – Kary porządkowe, przysłu-guje zażalenie. Z kolei z art. 460 zd. 1 k.p.k. wynika, że zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia na rozprawie, a jeżeli ustawa nakazuje dorę-czenie postanowienia – od daty doręczenia. Uzupełnieniem tych przepisów jest wy-nikająca z art. 126 § 1 k.p.k. możliwość zgłoszenia wniosku o przywrócenie terminu, jeżeli niedotrzymanie terminu zawitego nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych (np. obłożna choroba) – w terminie 7 dni od daty ustania przeszkody.

92 RPO-624911-II/09 z 20 listopada 2009 r.

93 Pismo z 4 grudnia 2009 r.

4