Rozwiązanie umowy o pracę. Wygaśnięcie stosunku pracy

1. Wygaśnięcie z mocy prawa stosunków pracy w związku z reorganizacją urzędów zajmujących się ochroną środowiska oraz inspekcją handlową Rzecznik wniósł⁴¹⁸ do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie nie-zgodności art. 164 ust. 3 oraz art. 166 ust. 3 ustawy o udostępnianiu informacji o śro-dowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko⁴¹⁹ oraz art. 19 ust. 2 ustawy o zniesieniu Głównego In-spektora Inspekcji Handlowej, o zmianie ustawy o Inspekcji Handlowej oraz niektórych innych ustaw⁴²⁰ z art. 24, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1, w związku z art. 2 Konstytucji.

W związku z reorganizacją pracy urzędów zajmujących się ochroną środowiska oraz inspekcją handlową w zakwestionowanych przepisach przewidziano wygaszanie z mocy prawa stosunków pracy z pracownikami, którym nie zaproponowano nowych warunków pracy i płacy oraz z pracownikami, którzy odmówili ich przyjęcia. Regu-lując te kwestie ustawodawca odszedł od ogólnych zasad towarzyszących przejściu zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, określonych w art. 23¹ Kodeksu pracy. Regulacja przewidująca wygasanie stosunków pracy z przejętymi pracowni-kami, jeśli nie zostaną im zaproponowane nowe warunki zatrudnienia, bez określe-nia kryteriów takich działań ze strony nowego pracodawcy narusza zasadę równości wobec prawa. Dopuszczenie zaś wygaszania ex lege stosunków pracy z przejętymi pracownikami w warunkach typowych dla wypowiadania umów o pracę ogranicza możliwość badania przez sądy pracy zasadności niezaproponowania pracownikom

416 Pismo z 28 maja 2009 r.

417 Wyrok TK z 19 czerwca 2008 r., sygn. akt P 23/07.

418 RPO-599056-III/08 z 22 września 2009 r., sygn. akt K 26/09.

419 Ustawa z 3 października 2008 r. (Dz.U. Nr 199, poz. 1227 i Nr 227, poz. 1505 oraz 2009 r. Nr 42, poz. 340 i Nr 84, poz. 700).

420 Ustawa z 10 lipca 2008 r. (Dz.U. Nr 157, poz. 976).

1

nowych warunków pracy i płacy, co jest niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Insty-tucja wygaśnięcia ex lege stosunku pracy, pozostaje też w sprzeczności z art. 2 Kon-stytucji, którego istotną część treści normatywnej stanowi zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.

Sprawa oczekuje na rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny.

2. Regulacja przewidująca wygaśnięcie stosunku pracy, w związku z reformą administracji publicznej

Rzecznik wniósł⁴²¹ do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie nie-zgodności art. 98 ust. 9, art. 99 ust. 9 oraz art. 100 ust. 1 ustawy Przepisy wprowadza-jące ustawę o finansach publicznych⁴²² z art. 24, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1, w związku z art. 2 Konstytucji.

W związku z reformą finansów publicznych uległy likwidacji Biuro i oddziały Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Krajowe Biuro oraz biura terenowe Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, a także zlikwidowano zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze, przy jednoczesnym przejściu zakładów pracy na innych pracodawców. Regulując te kwestie ustawodawca odszedł od ogólnych zasad towarzyszących przejściu zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, określonych w art. 23¹ k.p., w świetle których takie przekształ-cenia po stronie pracodawcy prowadzą do automatycznego przekazania pracowników i kontynuowania przez nich stosunków pracy u nowego pracodawcy.

W ocenie Rzecznika wprowadzenie możliwości wygaszania stosunków pracy, bez konieczności stosowania klauzuli generalnej zasadności wypowiadania stosun-ku pracy, prowadzi do naruszenia standardów ochrony pracy wynikających z art.

24 Konstytucji. Regulacja przewidująca wygasanie stosunków pracy z przejętymi pracownikami, jeśli nie zostaną im zaproponowane nowe warunki zatrudnienia, bez określenia kryteriów takich działań ze strony nowego pracodawcy narusza za-sadę równości wobec prawa. Dopuszczenie zaś wygasania ex lege stosunków pracy z przejętymi pracownikami w warunkach typowych dla wypowiadania umów o pra-cę powoduje znaczne ograniczenie możliwości badania przez sądy pracy zasadno-ści niezaproponowania pracownikom nowych warunków pracy i płacy, co oznacza, że taka regulacja prawna jest niezgodna z art. 45 ust. 1 Konstytucji, gwarantującym każdemu prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd pracy. Instytucja wygaśnięcia ex lege stosunku pracy, zastępująca zwykły tryb rozwiązania stosunku pracy w drodze wypowiedzenia, pozostaje też w sprzeczności z art. 2 Konstytucji, którego istotną część treści normatywnej stanowi zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.

Sprawa oczekuje na rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny.

421 RPO-600307-III/08 z 5 listopada 2009 r., sygn. akt K 26/09.

422 Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. (Dz.U. Nr 157, poz. 1241).

18

3. Treść świadectwa pracy w części dotyczącej trybu ustania stosunku pracy w przypadku, gdy następuje zatarcie kary dyscyplinarnej wydalenia z pracy w urzędzie

W wyniku zbadania kilku wybranych aktów normatywnych Rzecznik stwierdził brak w nich regulacji prawnych nakładających na pracodawcę obowiązek zmiany try-bu ustania stosunku pracy w przypadku zatarcia kary dyscyplinarnej i usunięcia z akt osobowych byłego pracownika prawomocnego orzeczenia komisji dyscyplinarnej wydalenia z pracy.

Rzecznik wskazał na różnice pomiędzy obowiązkiem sprostowania przez praco-dawcę treści świadectwa pracy na podstawie art. 97 Kodeksu pracy, w przypadku, gdy zawiera ono nieprawdziwe informacje, a potrzebą zmiany zamieszczonego w świa-dectwie pracy trybu ustania stosunku pracy w sytuacji, gdy po upływie przepisanego okresu były pracownik zwróci się do dawnego pracodawcy o uznanie za niebyłą nało-żonej przez komisję dyscyplinarną kary wydalenia z pracy, skutkującej rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika bądź wygaśnięciem stosunku pracy i pracodawca wyrazi na to zgodę lub gdy zatarcie kary dyscyplinarnej nastąpi z urzędu. Kwestia ta ma istotne znaczenie z uwagi na to, że świadectwo pracy jest ważnym dokumentem zawierającym informacje niezbędne do ustalenia uprawnień pracowniczych u kolejnych pracodawców. Od momentu zatarcia kary dyscyplinarnej niezmienione świadectwo pracy, w części dotyczącej trybu ustania stosunku pracy, poświadcza ponadto nieprawdę co do informacji mającej znaczenie prawne dla usta-lenia uprawnień pracowniczych na przyszłość. Za ewentualne szkody, które mogłyby powstać z tego tytułu po stronie pracownika musiałby odpowiadać były pracodawca.

W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się⁴²³ do Prezesa Rady Ministrów o rozwa-żenie potrzeby zmiany przez właściwe organy zapisów we wskazanym zakresie w po-szczególnych pragmatykach pracowniczych.

Prezes Rządowego Centrum Legislacji poinformował⁴²⁴ z upoważnienia Preze-sa Rady Ministrów, że inicjatywa Rzecznika w kwestii możliwości zmiany świade-ctwa pracy po zatarciu kary dyscyplinarnej (uznaniu za niebyłą) wydalenia z pracy, nie może uzyskać poparcia. Jednocześnie wyjaśnił, że fakt zatarcia kary dyscypli-narnej nie oznacza, że nastąpiła zmiana podstawy prawnej rozwiązania stosun-ku pracy. Zarówno w momencie rozwiązywania stosunstosun-ku pracy, jak i po upływie okresu zatarcia kary dyscyplinarnej, przyczyna rozwiązania umowy o pracę pozo-staje taka sama. Wobec czego nie istnieją przesłanki formalne do zmiany (sprosto-wania) świadectwa pracy. W wystąpieniu Rzecznik poruszył jedynie problem osób, z którymi rozwiązano umowę o pracę na skutek orzeczenia kary dyscyplinarnej wydalenia z pracy, nie odnosząc się do osób znajdujących się w zbliżonej sytua-cji faktycznej, tj. osób, z którymi rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia

423 RPO-602288-III/08 z 14 stycznia 2009 r.

424 Pismo z 11 września 2009 r.

159 z winy pracownika – w trybie art. 52 Kodeksu pracy. Również ta grupa osób nie ma możliwości zmiany treści świadectwa pracy. Uwzględnienie propozycji Rzeczni-ka dotyczącej wprowadzenia trybu zmiany świadectwa pracy osób, wobec których orzeczono karę dyscyplinarną wydalenia z pracy, prowadziłoby do nieuzasadnio-nego naruszenia zasady równości wobec prawa osób znajdujących się w zbliżonej sytuacji faktycznej.

4. Roszczenia odszkodowawcze związane z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę za wypowiedzeniem

Rzecznik zgłosił⁴²⁵ udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej Zofii Sz. dotyczącej roszczeń odszkodowawczych związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę za wypowiedzeniem.

Rzecznik przedstawił następujące stanowisko: art. 47¹ ustawy – Kodeks pracy⁴²⁶ rozumiany w związku z art. 300 tej ustawy w ten sposób, że w razie nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę wyłącza dochodzenie innych roszczeń odszkodowawczych niż określone w tym przepisie, jest niezgodny z art. 24 i art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Przedmiotem skargi konstytucyjnej jest ograniczenie możliwości dochodzenia innych roszczeń niż od-szkodowanie ustawowe, powstałych w związku z wadliwym rozwiązaniem stosunku pracy. W sprawie leżącej u podstaw skargi w grę wchodzą roszczenia związane z nie-spełnieniem przesłanek do nagrody jubileuszowej z powodu nieosiągnięcia – w na-stępstwie wadliwego rozwiązania stosunku pracy – okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia tej gratyfikacji oraz utracone korzyści wynikające z braku możliwości kon-tynuowania zatrudnienia.

Sprawa oczekuje na rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny.

5. Obowiązek odwołania ze stanowiska inspektora kontroli ZUS osoby, która ma ustalone prawo do emerytury

Do Rzecznika wpływały wnioski kwestionujące przepis art. 93 ust. 4 pkt 5 usta-wy o systemie ubezpieczeń społecznych⁴²⁷, nakładający na pracodawcę obowiązek odwołania ze stanowiska inspektora kontroli ZUS osoby, która ma ustalone prawo do emerytury w wystąpieniu skierowanym do Ministra Pracy i Polityki Społecznej Rzecznik wskazał, że zapis ten przekłada się na nierówne traktowanie kobiet i męż-czyzn, ponieważ – w świetle ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, różnicującej powszechny wiek emerytalny kobiet i mężczyzn – kobieta inspektor kontroli może wystąpić o ustalenie prawa do emerytury o 5 lat wcześniej niż mężczyzna i fakt ustalenia tego prawa zmusza pracodawcę do doprowadzenia do usta-nia stosunku pracy. Taki zapis oznacza więc dyskryminację – pośrednią ze względu

425 RPO-589349-III/08 z 18 marca 2009 r., sygn. akt SK 3/09.

426 Ustawa z 26 czerwca 1974 r. ( (Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 ze zm.).

427 Ustawa z 13 października 1998 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.).

160

na płeć i bezpośrednią ze względu na wiek i wykazuje niezgodność z art. 32 Konsty-tucji, wyrażającym zasadę równości wobec prawa i niedyskryminacji oraz z art. 33 Konstytucji, gwarantującym równouprawnienie kobiet i mężczyzn przez pracownice zatrudnione na stanowisku inspektora kontroli ZUS. Rzecznik podkreślił przy tym, że kwestionowany przepis ma nie tylko charakter restrykcyjny, nie dający pracodaw-cy żadnej możliwości złożenia własnego oświadczenia woli co do potrzeby dalszego zatrudniania inspektora kontroli w przypadku nabycia przez niego uprawnień eme-rytalnych, ale zawiera również element represyjny za fakt ustalenia przez ZUS prawa do emerytury na wniosek pracownika, pomimo że ustalenie tego prawa nie oznacza woli pracownika (inspektora kontroli) natychmiastowego skorzystania z przysługują-cego mu świadczenia. Rzecznik zwrócił się⁴²⁸ do Ministra Pracy i Polityki Społecznej z prośbą o zbadanie przedmiotowej sprawy i zajęcie stanowiska w przedstawionych kwestiach.

Brak odpowiedzi spowodował kolejne wystąpienie do MPiPS w dniu 6 listopada 2009 r., w którym dodatkowo wskazano dwa nurty związane z osiąganiem wieku rytalnego i rozwiązywaniem stosunku pracy w związku z nabyciem prawa do eme-rytury, wynikające z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, na które należałoby zwrócić uwagę w przygotowywanym stanowisku. Jeden – wy-nikający z orzecznictwa TK – wskazuje na potrzebę zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, drugi zaś – związany z orzecznictwem SN – podważa kryterium osiągnięcia wieku emerytalnego i nabycia prawa do emerytury, jako wyłączną prze-słankę rozwiązania stosunku pracy.

W odpowiedzi z dnia 19 stycznia 2010 r. MPiPS podzielił pogląd, że rozwiązania przyjęte w art. 93 ust. 4 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych mogą być oceniane jako niezgodne z Konstytucją RP i zapowiedział nowelizację ustawy polega-jącą na likwidacji tego przepisu.

6. Rozwiązanie stosunku pracy z kuratorem zawodowym, w razie nabycia prawa do emerytury

W wyniku badania ustawy o kuratorach sądowych⁴²⁹ na tle indywidualnego wy-stąpienia zawodowego kuratora sądowego, Rzecznik stwierdził niekonstytucyjność przepisów art. 27 ust. 1 pkt 4 i art. 60 tej ustawy. Zgodnie z art. 27 ust. 1 pkt 4 rozwią-zanie stosunku pracy z kuratorem zawodowym może nastąpić w drodze wypowiedze-nia, w razie nabycia prawa do emerytury. Zdaniem Rzecznika przepis ten w zakre-sie, w jakim stwarza podstawę rozwiązania stosunku pracy w drodze wypowiedzenia z pracownikiem – kobietą wcześniej niż z pracownikiem – mężczyzną, jest niezgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji przez to, że prowadzi do zróżnicowania sytuacji prawnej kobiet i mężczyzn, mającego charakter dyskryminacji ze względu na płeć.

428 RPO-625358-III/09 z 19 sierpnia 2009 r.

429 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).

11 Z kolei w myśl art. 60 ust. 1 powyższej ustawy, obwiniony może ustanowić obroń-cę spośród kuratorów zawodowych. W opinii Rzecznika zakwestionowany przepis w zakresie, w jakim umożliwia osobie obwinionej wybór obrońcy w postępowaniu dyscyplinarnym wyłącznie spośród kuratorów zawodowych stanowi ograniczenie prawa do obrony w postępowaniu dyscyplinarnym i przez to jest niezgodny z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Powyższe regulacje prawne kwalifikują się w zasadzie do zaskarżenia do Trybunału Konstytucyjnego, jednakże Rzecznik, ko-rzystając z przysługujących mu uprawnień, wystąpił⁴³⁰ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o podjęcie działań, mających na celu zmianę przepisów art. 27 ust. 1 pkt 4 i art. 60 ust. 1 ustawy o kuratorach sądowych w kierunku zgodnym ze wskazany-mi wzorcawskazany-mi konstytucyjnywskazany-mi, przy jednoczesnym rozważeniu rezygnacji z zapisu umożliwiającego pracodawcy rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem, który na-był prawo do emerytury.

Minister podzielił⁴³¹ stanowisko Rzecznika i poinformował, że w Ministerstwie zostały podjęte prace legislacyjne nad nowelizacją ustawy o kuratorach sądowych.

W projekcie ustawy nowelizującej proponuje się, aby rozwiązanie stosunku pracy z kuratorem zawodowym w drodze wypowiedzenia było możliwe – między inny-mi – w razie osiągnięcia wieku 65 lat, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia uzyska-nie prawa do emerytury. Zaproponowana zmiana ujednolici przesłanki nabywania uprawnień do emerytury w odniesieniu do obu płci. Projekt zawiera także zmianę brzmienia art. 60 ust. 1 ustawy o kuratorach sądowych poprzez rozszerzenie kręgu osób, które mogą być obrońcami kuratora zawodowego w postępowaniu dyscyplinar-nym. Proponuje się, aby w postępowaniu dyscyplinarnym obwiniony mógł ustanowić obrońcą nie tylko innego kuratora zawodowego, ale również adwokata, który da pełną gwarancję realizacji prawa do obrony.

7. Nabycie prawa do odprawy pieniężnej

Rzecznik wniósł⁴³² do Sądu Najwyższego wniosek o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawa, których stosowanie wywołało rozbieżność w wykładni prawa w orzecznictwie Sądu Najwyższego, poprzez odpowiedź na py-tanie: „Czy rozwiązanie umowy o pracę przez pracownika na podstawie art. 23¹ § 4 Kodeksu pracy uprawnia do nabycia prawa do odprawy pieniężnej, o której mowa w art. 8 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników⁴³³ ?”

W opinii Rzecznika pogląd, że rozwiązanie umowy o pracę przez pracownika na podstawie art. 23¹ § 4 Kp nie wyklucza prawa do odprawy pieniężnej, o której mowa w art. 8 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków

430 RPO-631333-III/09 z 17 listopada 2009 r.

431 Pismo z 11 grudnia 2009 r.

432 RPO-593390-III/08 z 1 kwietnia 2009 r., sygn. akt III PZP 1/09.

433 Ustawa z 13 marca 2003 r. (Dz.U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.).

162

pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, nie zasługuje na aprobatę. Ten wyjątko-wy sposób ustania stosunku pracy wyjątko-wynika z przepisów szczególnych o rozwiązywaniu umów o pracę, dlatego nie jest dopuszczalna wykładnia rozszerzająca takich przepisów, stanowiących wyjątek od reguły. Rozwiązanie stosunku pracy w trybie art. 23¹ § 4 Kp następuje z powodu okoliczności leżących po stronie pracownika. Sytuacja ta nie po-winna w związku z tym powodować negatywnych konsekwencji po stronie pracodawcy.

Ponadto przyjęcie, że rozwiązanie umowy o pracę przez pracownika na podstawie art.

23¹ § 4 k.p. nie wyklucza nabycia prawa do odprawy pieniężnej, może nasuwać wąt-pliwości natury konstytucyjnej. Może bowiem prowadzić do wniosku, że wkroczenie w sferę chronionych konstytucyjnie praw majątkowych pracodawcy (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji) nastąpiło bez dostatecznego umocowania w ustawie. Tymczasem wszelkie ograniczenia w tym zakresie powinny mieć swoją wyraźną podstawę w ustawie.

W dniu 18 czerwca 2009 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę w składzie 7 sędziów, rozstrzygając tym samym rozbieżności w orzecznictwie. Sąd Najwyższy orzekł, że roz-wiązanie stosunku pracy w trybie art. 23¹ § 4 Kodeksu pracy nie uprawnia do nabycia odprawy pieniężnej, o której mowa w art. 8 ustawy o szczególnych zasadach rozwią-zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników chyba, że przyczyną rozwiązania stosunku pracy była poważna zmiana warunków pracy na niekorzyść pracownika.