Nauczyciele i pracownicy nauki

1. Odmowa udostępnienia dokumentacji z prac zespołu powołanego do rozpatrzenia odwołania od okresowej oceny pracy dokonanej przez dyrektora szkoły

Rzecznikowi zasygnalizowano problem dotyczący zasad udostępniania nauczy-cielom dokumentacji z prac zespołu powołanego przez kuratora oświaty do rozpa-trzenia odwołania od okresowej oceny pracy dokonanej przez dyrektora szkoły oraz ostateczności werdyktu zespołu oceniającego bez możliwości poddania go weryfikacji sądowej. Organ dokonujący oceny pracy nauczyciela w postępowaniu odwoławczym uznał, że dokumentacja wytworzona w tym postępowaniu, jako służbowa, nie może być udostępniona do wglądu ocenianego. Wydaje się, że pogląd ten jest nietrafny w kontekście art. 51 ust. 3 Konstytucji, który gwarantuje każdemu prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Rozważenia wymaga także zapis z art. 6a ust. 1 Karty Nauczyciela stanowiący, iż ocena pracy nauczyciela wydana przez zespół odwoławczy jest ostateczna. Konstytucja w art. 45 ust. l gwaran-tuje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasad-nionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Takim sądem w przypadku roszczeń ze stosunku pracy i z nim związanych, jest w myśl art. 262 § 1 k.p. sąd pracy. Jest on także właściwy do rozpatrywania spraw nauczycieli (art. 91c § 2 KN). Wydaje się zatem, że przed sądem pracy powinno być możliwe zweryfikowanie oceny pracy pracownika, jeśli ma to istotne znaczenie dla sytuacji zawodowej pracow-nika. Rzecznik zwrócił się⁴⁵⁶ do Ministra Edukacji Narodowej z prośbą o wyrażenie stanowiska i podjęcie stosownych działań.

454 RPO-588414-III/08 z 5 października 2009 r.

455 Pismo z 21 października 2009 r.

456 RPO-611431-III/09 z 30 marca 2009 r.

169 W odpowiedzi przedstawiono⁴⁵⁷ Rzecznikowi stanowisko zgodnie z którym or-gan rozpatrujący w indywidualnej sprawie odwołanie od oceny pracy nauczyciela do-konanej na podstawie art. 6a Karty Nauczyciela niesłusznie stwierdził, że dokumen-tacja wytworzona w trakcie postępowania dowodowego nie może być udostępniona do wglądu ocenianego. Żaden przepis ustawy – Karta Nauczyciela nie ogranicza prawa dostępu pracownika do dokumentacji wytworzonej w postępowaniu w sprawie oceny jego pracy zawodowej. Stanowisko to zostanie przekazane do wiadomości właściwego w sprawie kuratora oświaty. Ponadto w odpowiedzi poinformowano, że przed sądem pracy mogą być dochodzone także roszczenia ze stosunku pracy pozostające w związ-ku z przeprowadzoną oceną pracy nauczyciela, inne niż wynikające z rozwiązania z nim stosunku pracy w związku z negatywną oceną jego pracy.

2. Wypłata należnych wynagrodzeń nauczycielom szkół resortowych

Rzecznik z niepokojem odebrał informacje prasowe⁴⁵⁸ o tym, że kilkanaście tysię-cy nauczycieli szkół resortowych nie otrzymało podwyższonego z dniem 23 kwietnia 2009 r. wynagrodzenia. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się⁴⁵⁹ do Ministra Finansów z prośbą o przedstawienie informacji na temat stanu wypłaty należnych wynagrodzeń nauczycielom szkół resortowych.

W odpowiedzi poinformowano⁴⁶⁰ Rzecznika, że środki na sfinansowanie pod-wyższenia wynagrodzeń nauczycieli tzw. „oświaty rządowej” zostały zabezpieczone w budżecie państwa w odrębnej rezerwie celowej. Podział tej rezerwy pomiędzy po-szczególnych dysponentów pozostaje w kompetencji Ministra Edukacji Narodowej.

Dokonany przez resort edukacji narodowej podział stanowił podstawę dla właś-ciwych dysponentów prowadzących szkoły i placówki oświatowe do wystosowania wniosków o zwiększenie limitu wydatków części budżetowych pozostających w ich dyspozycji. Na podstawie przedłożonych wniosków Minister Finansów wydał decy-zje zwiększające limit wydatków w poszczególnych częściach budżetowych. Minister wyjaśnił także, iż resort finansów nie posiada informacji o faktycznym terminie do-konania omawianych wypłat. W tej kwestii bowiem wypowiedzieć się mogą jedynie właściwi ministrowie.

3. Zasady regulujące postępowanie dyscyplinarne wobec nauczycieli

Rzecznik otrzymywał skargi dotyczące zasad regulujących postępowanie dyscy-plinarne wobec nauczycieli. Jedną z podstawowych gwarancji, jakie ustawodawca winien zapewnić uczestnikom postępowania dyscyplinarnego jest niewątpliwie za-sada instancyjności procesu decyzyjnego oraz prawo dostępu do sądu. Gwarancje te wynikają bezpośrednio z treści art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji. Analiza

przepi-457 Pismo z 17 kwietnia 2009 r.

458 „Gazeta Prawna” z 10 czerwca 2009 r., Kilkanaście tysięcy nauczycieli nie otrzymało podwyżek.

459 RPO-621378-III/09 z 8 lipca 2009 r.

460 Pismo z 22 lipca 2009 r.

170

sów ustawy Karta Nauczyciela⁴⁶¹ oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie komisji dyscyplinarnych dla nauczycieli i trybu postępowania dyscyplinar-nego⁴⁶² wskazuje, że standardy te nie zostały w sposób należyty dochowane w postę-powaniu dyscyplinarnym prowadzonym wobec nauczycieli.

Normodawca, regulując kształt postępowania dyscyplinarnego, nie wprowadził dla jego uczestników, na etapie postępowania przed rzecznikiem dyscyplinarnym, środka odwoławczego od pierwszoinstancyjnego orzeczenia tego rzecznika, a także nie przewidział sądowej kontroli takiego orzeczenia. Przyjęty model postępowania dyscyplinarnego przewiduje wprawdzie instytucję zatwierdzenia wniosków i posta-nowień rzecznika dyscyplinarnego przez organ, który powołał rzecznika w sprawie (§ 15 ust. 1 rozporządzenia), jednak charakter tej instytucji budzi liczne wątpliwości i w praktyce nie gwarantuje uczestnikom postępowania właściwej ochrony ich kon-stytucyjnych wolności i praw. Rzecznik zwrócił się⁴⁶³ do Ministra Edukacji Narodowej z prośbą o rozważenie możliwości zmiany przywołanego na wstępie rozporządzenia w zakresie, w jakim pozbawia uczestników postępowania dyscyplinarnego możliwo-ści wzruszenia postanowienia rzecznika dyscyplinarnego o umorzeniu postępowania wyjaśniającego.

W odpowiedzi poinformowano⁴⁶⁴ Rzecznika, że po analizie argumentów podnie-sionych w wystąpieniu Rzecznika, Ministerstwo podjęło prace zmierzające do oceny możliwości wprowadzenia przepisów dających stronom postępowania dyscyplinar-nego uprawnienie do wzruszenia postanowienia rzecznika dyscyplinardyscyplinar-nego o umo-rzeniu postępowania wyjaśniającego.

4. Wygaśnięcie stosunku pracy z mianowanym profesorem zwyczajnym lub nadzwyczajnym z końcem roku, w którym ukończył 70 rok życia W 2009 r. podobnie jak w roku ubiegłym do Rzecznika wpływały skargi miano-wanych nauczycieli akademickich zatrudnionych na stanowiskach profesorów na re-gulację zawartą w art. 127 ust. 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym⁴⁶⁵. Przepis ten przewiduje, że stosunek pracy mianowanego nauczyciela akademickiego zatrud-nionego na stanowisku profesora zwyczajnego lub nadzwyczajnego wygasa z końcem roku akademickiego, w którym ukończył on 70 rok życia, podczas gdy osiągnięcie tego wieku nie stanowi przyczyny zakończenia z mocy prawa stosunku pracy innych mianowanych nauczycieli akademickich. W ocenie skarżących obecne brzmienie tego przepisu stanowi przejaw dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na wiek wobec tych mianowanych nauczycieli akademickich, którzy są zatrudnieni na stanowisku profesora zwyczajnego lub nadzwyczajnego. Rzecznik, podzielając to stanowisko,

wy-461 Ustawa z 26 stycznia 1982 r. (Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.).

462 Rozporządzenie z 22 stycznia 1998 r. (Dz.U. Nr 15, poz. 64).

463 RPO-601293-I/08 z 23 lipca 2009 r.

464 Pismo z 19 sierpnia 2009 r.

465 Ustawa z 27 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 163, poz. 1365 z późn. zm.).

11 stąpił⁴⁶⁶ już w 2008 r. z wnioskiem o stosowną zmianę obowiązującego stanu prawnego.

Podzielono wówczas stanowisko Rzecznika o dyskryminującym charakterze przepisu i poinformowano, że problem ten stał się przedmiotem prac zespołu ds. opracowania nowelizacji ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym. Z posiadanych przez Rzeczni-ka informacji wyniRzeczni-ka, że nie doszło jednak do zmiany dyskryminującego przepisu.

W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się⁴⁶⁷ do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z prośbą o udzielenie informacji o przewidywanym terminie zmiany art.

127 ust. 2 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym.

Wobec braku odpowiedzi skierowano pismo ponaglające⁴⁶⁸.

5. Przepis pozbawiający nauczycieli akademickich, którzy osiągnęli wiek emerytalny, biernego prawa wyborczego do organów jednoosobowych uczelni

Do Rzecznika zwrócił się nauczyciel akademicki z zastrzeżeniami, co do zgod-ności ze standardami konstytucyjnymi przepisu z art. 71 ust. 1 pkt 3 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i wydanego na jego podstawie stosowanego zapisu w statucie uczelni. Skarżący podnosił, iż przepis ten pozbawiając nauczycieli akademickich, któ-rzy osiągnęli wiek emerytalny, biernego prawa wyborczego do organów jednoosobo-wych uczelni, prowadzi do dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na wiek, różni-cuje nauczycieli w dostępie do awansu zawodowego i materialnego. W konsekwencji stanowi o naruszeniu przez prawodawcę konstytucyjnej zasady równości obywateli wobec prawa.

Na tle tej skargi Rzecznik zauważył, że zróżnicowanie sytuacji prawnej pracow-ników wyłącznie z powodu osiągnięcia określonego wieku lub uzyskania uprawnień związanych z wiekiem (np. emerytalnych), może być uznawane jako naruszenie zasady równego traktowania pracowników, stanowiącej jedną z podstawowych zasad prawa pracy. W sytuacji uzależnienia biernego prawa wyborczego od wieku emerytalnego można mówić o niekorzystnym ukształtowaniu warunków zatrudnienia i zagrożeniu równości obywateli wobec prawa w podwójnym aspekcie – nierówności nauczycieli akademickich ze względu na wiek, a także nierówności ze względu na płeć. W ocenie Rzecznika powyższe regulacje wymagają analizy prawnej, co do zgodności z zasadami prawa pracy i konstytucyjnymi zasadami równości obywateli wobec prawa i dostępu do służby publicznej (art. 32 i 60 Konstytucji). Dlatego też Rzecznik zwrócił się⁴⁶⁹ do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o dokonanie oceny przepisów ustawy Pra-wo o szkolnictwie wyższym pod kątem skutecznej ochrony prawa wyborczego na-uczycieli akademickich do władz uczelni i przedstawienie stanowiska w tej sprawie.

466 Informacja RPO za 2008 r., str. 189.

467 RPO-583636-III/09 z 27 października 2009 r.

468 Pismo z dnia 21 grudnia 2009 r.

469 RPO-633429-III/09 z 21 grudnia 2009 r.

172

I. Ochrona pracowników

1. Brak regulacji prawnej chroniącej pracowników ujawniających określone informacje na temat pracodawcy w interesie publicznym

W związku ze skargami obywateli, w Biurze Rzecznika przeanalizowano sy-tuację prawną pracowników ujawniających określone informacje w interesie pub-licznym (tzw. whistleblowers, demaskatorzy). Niejednokrotnie, wyjawiając infor-macje o nieprawidłowościach albo zagrożeniach wynikających z działań podjętych przez podmiot zatrudniający, pracownik naraża się na różnego rodzaju represje.

W przypadku gdy informacja stanowi tajemnicę przedsiębiorstwa, w grę wchodzi również odpowiedzialność majątkowa i karna demaskatora. Ze względu na fakt, iż sygnalizacja pewnych negatywnych aspektów działalności pracodawcy ma na celu ochronę takich wartości jak zdrowie innych ludzi, środowisko naturalne, rzetel-ność i przejrzystość obrotu gospodarczego, polski system prawny powinien zapew-nić demaskatorom należyte gwarancje przeciw wspomnianym reperkusjom. Zda-niem Rzecznika należałoby zastanowić się nad nowelizacją Kodeksu pracy, w tym zakresie, w taki sposób aby znalazły się w nim regulacje kwalifikujące działania demaskatora jako swoisty kontratyp wyłączający jego winę. Rzecznik zwrócił się⁴⁷⁰ do Ministra Pracy i Polityki Społecznej z prośbą o rozważenie przedstawionych uwag, oraz – w razie uznania wątpliwości Rzecznika za zasadne – o podjęcie ini-cjatywy ustawodawczej.

Minister nie podzielił⁴⁷¹ opinii Rzecznika, iż przepisy prawa pracy nie chronią w wystarczający sposób pracowników – demaskatorów przed negatywnymi konse-kwencjami ze strony pracodawcy w związku z ujawnieniem przez nich nieprawid-łowości, a nawet przestępstw, jakie mają miejsce u zatrudniającego ich pracodawcy.

Ponadto, obecnie obowiązujące regulacje prawne ocenił jako wystarczające i niewy-magające podjęcia inicjatywy ustawodawczej w zakresie dotyczącym ochrony pra-cowników m.in. ujawniających informacje w interesie publicznym.