Prawa wyborcze

Art. 62. 1. Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybiera-nia Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samo-rządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.

2. Prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.

Konstytucja RP 1. Postępowanie sądowe w sprawach wyborczych

Rzecznik skierował³⁰⁶ do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie, że art. 91 ustawy – Ordynacja wyborcza do Sejmu RP oraz do Senatu RP³⁰⁷, art. 74 ustawy – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego³⁰⁸ oraz art. 80 ustawy o wyborze Prezydenta RP³⁰⁹, w zakresie, w jakim wyłączają dopuszczalność wznowie-nia postępowawznowie-nia są niezgodne z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Wszystkie wskazane przepisy w podobny sposób regulują tryb postępowania sądowego w sprawach wyborczych. Kwestionowane przepisy ustanawiają szczególny tryb postępowania sądowego, w którym rozpoznawane są powstałe w trakcie

kam-304 RPO-624121-I/09 z 27 lipca 2009 r.

305 Pismo z 26 sierpnia 2009 r.

306 RPO-592983-I/08 z 11 marca 2009 r., sygn. akt K 7/09.

307 Ustawa z 12 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 190, poz. 1360 z późn. zm.).

308 Ustawa z 23 stycznia 2004 r. (Dz.U. Nr 25, poz. 219 z późn. zm.).

309 Ustawa z 27 września 1990 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 47, poz. 544 z późn. zm.).

127 panii wyborczej sprawy związane z rozpowszechnianiem materiałów wyborczych zawierających nieprawdziwe informacje dotyczące kandydata. Postępowanie to jest prowadzone w trybie nieprocesowym na wniosek wymienionych w powyższych prze-pisach podmiotów. Ma ono charakter przyspieszony – sądy I i II instancji dysponują jedynie terminem 24 godzin na rozstrzygnięcie sprawy. Zgodnie z kwestionowany-mi przepisakwestionowany-mi, od postanowienia sądu apelacyjnego nie przysługuje żaden środek prawny, w tym przede wszystkim skarga o wznowienie postępowania. To rozwiązanie budzi poważne zastrzeżenia co do zgodności z prawem do sądu, rozumianym jako prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności. Brak możliwości wznowienia postępowania skutkuje utrzymaniem w mocy rozstrzygnięć sądowych dotkniętych wadą, która nie może być zaakceptowana przez porządek prawny w demokratycznym państwie prawa.

Wyrokiem³¹⁰ Trybunału Konstytucyjnego zakwestionowane przez Rzecznika przepisy zostały uznane za niezgodne z Konstytucją.

2. Pilna potrzeba nowelizacji polskiego prawa wyborczego

W corocznych wystąpieniach dotyczących stanu przestrzegania praw i wolno-ści obywatelskich w Polsce oraz w wystąpieniach generalnych Rzecznik wielokrotnie podkreślał³¹¹, iż obecne rozwiązania prawne mogą ograniczać czynne prawo wybor-cze osób niepełnosprawnych, ale także Polaków zamieszkałych za granicą oraz innych obywateli, którzy z różnych przyczyn nie mogą w dniu wyborów stawić się w lokalu wyborczym. Polska pozostaje obecnie jednym z ostatnich krajów Europy, w którym prawo nadal wymaga, aby bez względu na wszelkie trudności, obywatele osobiście udawali się do lokalu wyborczego. Niezbędne zmiany polskiego prawa wyborczego nie mogą być dłużej odkładane.

Wobec powyższego Rzecznik ponownie zwrócił się³¹² do Prezesa Rady Ministrów z prośbą o rozważenie możliwości podjęcia przez Radę Ministrów inicjatywy ustawo-dawczej, w zakresie najważniejszych zmian polskiego prawa wyborczego, w terminie umożliwiającym ich wprowadzenie do polskiego porządku prawnego jeszcze przed zbliżającymi się wyborami samorządowymi i prezydenckimi. Przede wszystkim ko-nieczne jest ujednolicenie przepisów prawa wyborczego oraz zwiększenie wymogów co do minimalnej liczby lokali dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Kwestią priorytetową jest także wprowadzenie kart do głosowania lub odpowiednich matryc dostosowanych do potrzeb wyborców niewidomych i niedowidzących, a także rozwiązanie kwestii transportu osób niepełnosprawnych do lokali wyborczych. Po-nadto należy odstąpić od wymogu osobistego stawiennictwa w lokalach wyborczych i wprowadzić do polskiego prawa możliwość głosowania korespondencyjnego, gło-sowania przez pełnomocnika lub głogło-sowania elektronicznego – instytucji

sprawdzo-310 Wyrok TK z 21 lipca 2009 r., sygn. akt K 7/09.

311 Informacja RPO za 2007 r., str. 100, Informacja RPO za 2008 r., str. 151.

312 RPO-572441-I/07 z 13 lipca 2009 r.

128

nych w wielu innych krajach europejskich.

Szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrów podziękował³¹³ Rzecznikowi za zwró-cenie uwagi na problematykę prawa do udziału w życiu publicznym osób niepełno-sprawnych. Część zagadnień będących przedmiotem wystąpienia Rzecznika stała się przedmiotem prac Sejmu obecnej kadencji. Uchwalona przez Sejm ustawa z dnia 12 lutego 2009 r. o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, usta-wy o referendum ogólnokrajousta-wym oraz ustausta-wy – Ordynacja usta-wyborcza do Parlamen-tu Europejskiego wprowadza możliwość udzielenia pełnomocnictwa do głosowania osobom o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Na wniosek Prezydenta RP powołana ustawa została jednak skierowana do Trybunału Konsty-tucyjnego, gdzie oczekuje na rozpatrzenie. Kolejnym krokiem zmierzającym do uła-twienia wykonywania czynnego i biernego prawa wyborczego przez osoby niepeł-nosprawne są ustalenia komisyjnego projektu³¹⁴ ustawy o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw. W powołanym projekcie ustawy zawarto przepisy umożliwiające dopisanie osoby niepełnosprawnej do wybranego przez nią lokalu wyborczego oraz przepisy zobowiązujące wójta (bur-mistrza, prezydenta miasta) do dostosowania lokali wyborczych do potrzeb wybor-ców niepełnosprawnych. Ponadto Kancelaria wystąpiła do Ministra Spraw Wewnętrz-nych i Administracji o ocenę zasadności nowelizacji rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych³¹⁵ w zakresie zwiększenia liczby tych lokali.

W odpowiedzi Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji poinformował³¹⁶ Rzecznika, że organami, które dysponują danymi na temat rzeczywistych potrzeb od-nośnie liczby lokali dostosowanych do wymagań osób niepełnosprawnych są: Peł-nomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz Krajowe Biuro Wybor-cze. Postulaty zwiększenia liczby lokali nie były natomiast zgłaszane do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Ponadto stwierdzono, iż zmiana rozporządze-nia w sprawie lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych wiązałaby się z potrzebą zagwarantowania dodatko-wych środków na ten cel, co z uwagi na obecną sytuację finansów publicznych wydaje się mało możliwe.

3. Zapewnienie możliwości głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego

W dniu 7 czerwca 2009 r. Polacy po raz drugi wybierali swoich przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego. W poprzednich wyborach do Parlamentu

Europejskie-313 Pismo z 5 sierpnia 2009 r.

314 Druk 1740.

315 Rozporządzenie z 31 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 81, poz. 888).

316 Pismo z 25 sierpnia 2009 r.

129 go udział wzięła w Polsce zaledwie jedna piąta uprawnionych do głosowania. Jedną z nierozwiązanych dotąd spraw rzutujących na niską frekwencję jest kwestia grupy około 2 milionów obywateli, którym obowiązujące przepisy nie zapewniają wystar-czających warunków do udziału w głosowaniu. W tej dyskryminowanej grupie znaj-dują się osoby niewidome i niedowidzące. W obecnym stanie prawnym, głosowanie odbywa się przy pomocy urzędowych kart do głosowania w lokalu obwodowej komi-sji wyborczej. Wyborca oddając głos, stawia na karcie do głosowania znak „x” obok nazwiska wybranego przez siebie kandydata. Ponadto wymaga się, aby wyborca oddał głos osobiście, bez niczyjego pośrednictwa. Takie rozwiązanie prawne nie tylko ogra-nicza, ale faktycznie pozbawia czynnego prawa wyborczego osoby niewidome i nie-dowidzące. Rzecznik zwrócił się³¹⁷ do Przewodniczącego Państwowej Komisji Wybor-czej z prośbą o zmianę oznakowania kart do głosowania tak, aby wyborcy niewidomi i niedowidzący mieli możliwość udziału w głosowaniu osobiście i bez pośrednika.

W odpowiedzi poinformowano³¹⁸ Rzecznika, że w obecnym stanie prawnym do-puszczalne jest wyłącznie głosowanie osobiste z zapewnieniem możliwości skorzy-stania przez osoby niepełnosprawne z pomocy wybranej osoby. Podczas wyborów do Parlamentu Europejskiego w każdej gminie wyznaczone będą lokale wyborcze dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Natomiast brak jest możliwości takiego oznakowania kart do głosowania, aby wyborca niewidomy i niedowidzący wziął udział w głosowaniu bez pomocy wskazanej przez niego osoby.

Kolejną przyczyną niskiej frekwencji w wyborach były różnego rodzaju obiek-tywne trudności w dotarciu do lokali wyborczych. Sytuacja ta dotyczy w szczegól-ności osób niepełnosprawnych oraz osób w podeszłym wieku. Powyższy problem w równym stopniu dotyczy siedzib obwodowych komisji wyborczych utworzonych poza granicami kraju. Zgodnie z art. 29 w zw. z art. 30 ust 4 ordynacji do Parlamentu Europejskiego, obsługę i techniczne warunki pracy komisji wyborczych za granicą zapewnia konsul. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się³¹⁹ do Ministra Spraw Zagranicznych z prośbą o podjęcie działań w celu zapewnienia wyborcom niepeł-nosprawnym przebywającym w dniu wyborów poza granicami krajami, możliwości efektywnego skorzystania z przysługującego im czynnego prawa wyborczego.

W odpowiedzi Minister poinformował³²⁰, że w zaleceniach skierowanych do urzę-dów konsularnych w dniu 23 marca 2009 r. osobiście zwrócił uwagę na potrzebę od-powiedniego dostępu do urn wyborczych osobom niepełnosprawnym. Ministerstwo dąży do tego, aby za granicą powołać odpowiednio dużą liczbę obwodowych komisji wyborczych oraz, aby były one dostępne dla obywateli polskich zamierzających sko-rzystać z przysługującego im czynnego prawa wyborczego.

317 RPO-572441-I/08 z 12 marca 2009 r.

318 Pismo z 17 marca 2009 r.

319 RPO-569280-I/07 z 16 kwietnia 2009 r.

320 Pismo z 21 kwietnia 2009 r.

130

4. Organizowanie lokali wyborczych w miejscach kultu religijnego

Przed wyborami do Parlamentu Europejskiego Rzecznik został poinformo-wany o organizowaniu lokali wyborczych w miejscach kultu religijnego, w takich miejscach jak kaplice. Zgodnie z Ordynacją wyborczą do Parlamentu Europejskiego wyznaczenie lokalu wyborczego w miejscu innym niż wskazane w art. 30 ust. 1 tej ustawy powinno poprzedzać porozumienie z zarządzającymi tym pomieszczeniem.

W przypadku miejsc kultu religijnego będą to odpowiednie władze kościelne. Zgo-da tychże władz w takiej sytuacji nie może być domniemywana. Po drugie, wybory odbywają się w dniu wolnym od pracy, najczęściej w niedzielę. Z tych też powodów wyznaczenie miejsca kultu religijnego na siedzibę komisji wyborczej, nawet jeśli dokonane za zgodą odpowiednich władz kościelnych, wydaje się naruszać konsty-tucyjny zakaz ograniczania kogokolwiek w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6 Konstytucji). Zapewnienie łatwego dostępu do lokalu wyborczego jest niezwykle istotnym prawnym obowiązkiem państwa, jednak działania te powinny być reali-zowane z poszanowaniem także innych norm i wartości konstytucyjnych. Rzecz-nik zwrócił się³²¹ do Przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej z prośbą o przedstawienie stanowiska w sprawie.

W odpowiedzi poinformowano³²² Rzecznika, że Komisji znany jest tylko jeden przypadek, gdy w wyborach do Parlamentu Europejskiego siedziba obwodowej ko-misji wyborczej była usytuowana w lokalu czasowo wykorzystywanym do praktyk religijnych. W ocenie Państwowej Komisji Wyborczej było to zdarzenie incydentalne.

Z uzyskanych wyjaśnień wynikało, że siedziba tej komisji obwodowej usytuowana zo-stała w budynku będącym własnością gminy. Nieruchomość ta w rejestrze zagospo-darowania gruntów komunalnych figuruje jako świetlica, msze odbywają się w tym budynku raz lub dwa razy w tygodniu. Na dzień 7 czerwca 2009 r. nie była planowana msza. O zamiarze utworzenia w tym budynku obwodowej komisji wyborczej, zostały poinformowane władze kościelne, które zajęły pozytywne stanowisko do przedłożo-nej propozycji.