Przemysł spożywczy to dział gospodarki obejmujący swoim zakresem wytwarzanie produktów oraz półproduktów do spożycia, w tym produktów mięsnych, mlecznych, cukierniczych, piekarskich, napojów alkoholowych i bezalkoholowych i innych143 (rys. 4.18). Mianem sektora spożywczego, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności, określa się producentów artykułów o charakterze spożywczym (przeznaczonych na użytek ludzi oraz zwierząt), a także producentów napojów, wliczając w to napoje alkoholowe144, natomiast nie obejmuje on:145
producentów płodów rolnych; hodowców zwierząt;
firm zajmujących się rybołówstwem i rybactwem; dystrybutorów artykułów żywnościowych.
Rys. 4.18. Struktura funkcjonalna sektora spożywczego.
Źródło: Sektor spożywczy w czasie i przestrzeni. Ocena standing adaptacyjności sektora, Raport opracowany przez Grupę Doradców Biznesowych BAA Polska, maj – wrzesień 2011, s. 10.
143 Firlej K., Żmija D., Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstw
przemysłu spożywczego w Polsce, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2014, s. 43. 144 Sekcja C Polskiej Klasyfikacji Działalności (przetwórstwo przemysłowe), działy 10 i 11.
145 Sekcja A i Sekcja G, dział 46: handel hurtowy PKD [w:] Sektor spożywczy w Polsce. Profil sektorowy, Departament Informacji Gospodarczej, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, 2013, s. 3.
W literaturze nie ma zgodnego stanowiska co do podziału przemysłu spożywczego na branże. Według K. Firleja przemysł spożywczy w Polsce można podzielić na następujące branże:146
1. Browarnicza 2. Cukiernicza 3. Cukrownicza 2. Dań gotowych 3. Drobiarska 4. Koncentratów spożywczych 5. Mięsna 6. Mleczarska 7. Nabiałowa 8. Napojów i wód mineralnych 9. Olejarska 10. Owocowo-warzywna 11. Paszowa 12. Piekarska
13. Pozostałych artykułów spożywczych 14. Produkcji wyrobów spirytusowych 15. Przemysłu ziołowego i przypraw 16. Przetworów ziemniaczanych 17. Przetwórstwa kawy i herbaty 18. Przetwórstwa rybnego 19. Tytoniowa
20. Winiarska
21. Zbożowo-młynarska
Według raportu Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych z 2013 roku, udział sektora spożywczego w produkcji sprzedanej przemysłu w kraju wynosi
146 Firlej K., Żmija D., Transfer wiedzy i dyfuzja innowacji jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstw
18%. Polska znajduje się na ósmym miejscu wśród eksporterów żywności na tle krajów Unii Europejskiej147.
Sektor spożywczy w Polsce uległ znaczącym przeobrażeniom w ostatnim dwudziestoleciu. Znalazł się na czele branż, które w najkrótszym czasie pokonały kryzys związany z transformacją ustrojową, co stanowiło ważny czynnik rozwoju całej gospodarki kraju. Od tamtego czasu sektor stale rozwijał się, na co niebagatelny wpływ miało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku148. Liczne dotacje i subsydia pozwoliły na techniczny, technologiczny i organizacyjny rozwój, a także napływ inwestycji zagranicznych. W rezultacie w latach 1994–2012 nastąpił trzykrotny wzrost wartości eksportu produktów o charakterze rolno-spożywczym, który w 2012 roku osiągnął 17,5 miliardów euro149.
Branża browarnicza posiada silną pozycję na tle innych branż przemysłu spożywczego, a jej wpływ na gospodarkę kraju jest znaczący. Rola ta polega przede wszystkim na tworzeniu znacznej liczby miejsc pracy, zapewnianiu stałych wpływów do budżetu państwa oraz wspieraniu innych gałęzi gospodarki, jak sektor gastronomiczny czy produkcja surowców150. Pod względem zatrudnienia, w sektorze piwowarskim w 2008 roku znalazło pracę 159 700 osób. Liczba ta co prawda zmalała do 142 600 w 2010 roku, w ciągu kolejnych dwóch lat nastąpił jednak ponowny wzrost miejsc pracy do 146 300, z czego 16 000 osób znalazło zatrudnienie w browarach. Poza bezpośrednim tworzeniem miejsc pracy, branża browarnicza zapewniła także wzrost zatrudnienia w sektorach zapewniających dostawy surowców. W 2012 roku 72 300 pracowników zostało zatrudnionych w sektorach związanych z produkcją i sprzedażą piwa, w sektorze detalicznym – 25 600 osób, a 32 400 pracowników przyjął sektor gastronomiczny151.
Wpływy do budżetu państwa z tytułu podatku akcyzowego, podatku VAT oraz podatku dochodowego w 2010 roku osiągnęły wartość 11 057 milionów złotych, 9894 miliony zł w 2010 roku, kiedy to nastąpiło lekkie załamanie koniunktury, oraz 10 829 milionów złotych w 2012 roku.
=
147Sektor spożywczy w Polsce. Profil sektorowy, Departament Informacji Gospodarczej, Polska Agencja
Informacji i Inwestycji Zagranicznych, 2013, s. 3
148 Kopeć M., Mitera K., Rozwój piwowarstwa w Polsce w okresie poakcesyjnym, „Progress in Economic Sciences”, nr 1 (2014), s. 76.
149 Ibidem, s. 3
150 Gołaś Z., Ścibek M., Analiza tendencji zmian na polskim rynku piwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, „Journal of Agrobusiness and Rural Development”, 1(15) 2010, s. 67–80.
151The contribution made by beer to the European economy, Full Report – December 2013, The Brewers
W tabeli 4.3. znalazło się porównanie efektywności poszczególnych branż przemysłu spożywczego mierzonej zyskiem netto w procentach kapitału własnego (wskaźnik ROE). Dla branży browarniczej wskaźnik ten wynosił 13,32 w 2003 roku, 42,29 w 2010 roku oraz 40,30 w 2015 roku. Branża piwowarska posiadała znaczącą przewagę nad innymi branżami w 2003 i 2010 roku, w 2015 roku zajęła drugą pozycję po branży spirytusowej (61,45), nadal jednak znacząco wyprzedzając pozostałe branże.
Tabela 4.3. Efektywność przemysłu spożywczego mierzona zyskiem netto w procentach kapitału własnego (ROE). Branże 2003 2010 2015 Mięsna 5,14 16,72 15,0 Drobiarska 6,64 12,92 14,84 Mleczarska 5,44 9,46 5,33 Zbożowo-młynarska 8,28 13,57 13,18 Olejarska 8,54 1,85 5,75 Cukrownicza -20,43 16,26 5,03 Ziemniaczana 3,27 8,36 10,58 Owocowo-warzywna 3,79 9,71 10,91 Napojów bezalkoholowych 11,36 9,36 10,46 Paszowa 14,60 15,96 12,17 Piekarska 4,80 25,72 17,08 Koncentratów spożywczych 12,04 13,89 11,58 Spirytusowa 4,06 18,43 61,45 Piwowarska 13,32 42,29 40,30 Winiarska -2,10 9,10 8,71 Tytoniowa 3,82 7,50 7,43 Przemysł spożywczy 5,31 14,26 12,41
Źródło: Szczepaniak I., Mroczek R., Tendencje rozwojowe i konkurencyjność polskiego przemysłu
spożywczego, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, 2011, s. 12. oraz na
podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw przemysłu spożywczego składających sprawozdania finansowe F-01.
Jak widać, branża piwowarska należy do najbardziej rentownych branż przemysłu spożywczego w Polsce. W 2015 roku wskaźnik rentowności netto przedsiębiorstw w niej działających osiągnął wartość 11,28, co stawia ją na drugiej pozycji po branży
spirytusowej (15,16). Na przestrzeni lat 2008–2015 branża browarnicza wykazywała dobrą i stosunkowo stabilną w porównaniu z innymi branżami rentowność. Wskaźnik jej rentowności netto w 2008 roku wyniósł 13,63, w 2009 roku odnotowano spadek do poziomu 8,77, następnie odpowiednio 12,69 w 2010; 9,93 w 2011; 8,54 w 2012; 9,42 w 2013; 9,48 w 2014 aż do wartości 11,28 w 2015 roku. Branża spirytusowa i branża cukrownicza, które w niektórych latach osiągały wyższą pozycję niż branża piwowarska, wykazywały dużą niestabilność w badanym okresie.
Tabela 4.4. Rentowność netto głównych branż przemysłu spożywczego.
Branża Zysk (strata) po opodatkowaniu w procentach przychodów netto
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Mięsna 1,42 1,52 3,25 1,95 2,12 2,05 2,98 3,01 Drobiarska -0,12 1,49 1,75 1,21 1,03 1,04 2,56 1,99 Mleczarska 0,85 3,60 2,48 1,93 1,57 2,26 1,31 1,69 Rybna 1,78 4,32 2,60 1,51 1,44 0,99 2,83 4,01 Młynarska i skrobiowa 1,74 3,70 4,45 3,71 2,87 3,05 3,92 5,16 Cukrownicza -7,52 16,46 14,27 19,42 21,92 19,54 10,70 6,40 Owocowo-warzywna 0,74 4,88 3,65 2,67 4,49 2,57 5,05 4,64 Ziemniaczana 1,94 -0,84 4,52 3,89 4,31 4,90 5,43 6,30 Olejarska 3,43 3,89 0,53 -0,51 -0,65 2,84 4,59 1,86 Paszowa 2,34 3,54 3,63 3,48 2,99 3,82 3,49 3,30 Piekarska 7,21 8,66 7,91 5,98 6,74 9,25 7,88 6,05 Cukiernicza 6,67 5,56 6,36 4,09 4,56 6,02 4,29 6,62 Koncentratów spożywczych 5,27 6,26 6,29 4,47 3,59 4,93 5,03 4,34 Napojów bezalkoholowych 7,67 7,94 5,13 2,80 1,56 0,45 4,86 6,91 Spirytusowa -1,80 7,42 6,09 -9,43 4,92 8,33 3,87 15,16 Piwowarska 13,63 8,77 12,69 9,93 8,54 9,42 9,48 11,28 Winiarska 3,78 3,70 5,21 3,05 4,77 5,86 6,22 5,39 Wyrobów tytoniowych 0,39 4,80 4,36 2,67 5,20 3,95 4,30 3,70 Przemysł Spożywczy 2,64 4,67 4,66 3,38 3,75 4,02 4,02 4,38 Źródło: Drożdż J., Urban R., Problemy sektora spożywczego w Polsce, Przemysł Spożywczy, 2012, s. 3. oraz na podstawie niepublikowanych danych GUS z przedsiębiorstw przemysłu spożywczego składających sprawozdania finansowe F-01
Branża browarnicza jest najsilniej skoncentrowaną branżą przemysłu spożywczego (tab. 4.5). Średni udział dużych przedsiębiorstw w produkcji sprzedanej firm przemysłowych dla całego przemysłu spożywczego wyniósł 58% w 2010 roku, podczas gdy w branży browarniczej – 95,8%. Wskaźnik, określając udział trzech największych firm w obrotach sektora, jest też najwyższy dla branży browarniczej (77% w 2011 roku, podczas gdy średnia wartość dla całego przemysłu to 33,3%152).
Tabela 4.5. Stan koncentracji polskiego przemysłu spożywczego.
Branża Udział dużych przedsiębiorstw w produkcji sprzedanej firm
przemysłowych [%]
Udział trzech największych firm w obrotach sektora [%] 2005 2010 2006 2011 Mięsna 43,6 49,1 13,6 17,5 Mleczarska 63,0 66,7 22,0 22,3 Rybna 44,6 64,3 19,1 15,4 Zbożowa 34,8 34,3 16,7 19,3 Piekarska 7,1 15,1 7,0 6,4 Cukrownicza 72,0 99,5 64,8 69,6 Cukiernicza 73,0 74,2 56,1 42,4 Paszowa 39,0 56,7 48,0 40,5 Olejarska 46,0 57,0 36,0 69,8 Owocowo-warzywna 45,8 45,4 15,2 14,8 Przetwórstwo kawy i herbaty 55,0 42,2 72,2 59,4 Koncentratów spożywczych 59,0 72,8 16,4 12,2 Napojów bezalkoholowych 65,0 75,2 44,3 46,0 Spirytusowa 47,0 70,7 37,0 62,6 Piwowarska 92,0 95,8 81,2 77,0 Tytoniowa 99,0 93,1 70,5 76,0 Przemysł spożywczy 53,0 58,0 31,7 33,3
Źródło: Drożdż J., Urban R., Problemy sektora spożywczego w Polsce, „Przemysł Spożywczy”, 2012, s. 4.
W rankingu największych firm przemysłu spożywczego w Polsce w 2012 roku na pierwszej pozycji znalazła się Kompania Piwowarska z przychodem o wartości 4 402 673 tys. zł i zatrudnieniu na poziomie 3200 osób. Na czwartym miejscu uplasowała się Grupa Żywiec (3 565 676 tys. zł przychodu i 5158 pracowników)153.