Prawo do nauki zaliczane jest do grupy praw człowieka określanej jako socjalne bądź społeczne (tzw. prawa człowieka drugiej generacji). Szczególnie uwidacznia się kulturalny charakter tego prawa, choć niektórzy słusznie dopatrują się w nim również pewnych aspektów ekonomicznych5.
Zgodnie z dominującym poglądem, prawo do nauki jest klasycznym prawem socjalnym, tworzącym po stronie jednostki roszczenie wobec aparatu państwo-wego o dostęp do narzędzi umożliwiających pobieranie nauki (np. utrzymywa-nie bezpłatnych szkół, dotowautrzymywa-nie podręczników)6. Pogląd mniejszościowy głosi z kolei, że w rzeczywistości mamy do czynienia nie z prawem, lecz z wolnością człowieka pozwalającą na realizację aktu jego woli, której treścią jest zakaz podej-mowania kroków godzących w swobodę wyboru przez władze państwowe7.
Za kompleksowe i dobrze oddające istotę przedmiotowego prawa ujęcie może posłużyć wypowiedź Trybunału Konstytucyjnego (TK), który w wyroku z dnia 8 listopada 2000 r. stwierdził, że:
Prawo to musi być postrzegane zarówno w kategoriach dobra i wartości indy-widualnej, jak i ważnego, podstawowego dobra społecznego. Urzeczywistnienie prawa do nauki jest nie tyle jakimś szczególnym przywilejem współczesnego człowieka, ale stanowi nieodzowny warunek rozwoju społeczeństwa i jednocze-snego pełnego uczestnictwa jednostki w życiu społecznym8.
Pomimo tego, że tytułowe prawo pojawiło się po raz pierwszy już w kon-stytucji rewolucyjnej Francji z 1791 r.9, to proces jego formułowania, podobnie jak innych praw socjalnych, przebiegał znacznie wolniej i później, niż praw
poli-5 Por. M. Jabłoński, S. Jarosz-Żukowska, Prawo konstytucyjne w formie pytań i odpowiedzi, Wrocław 2003, s. 227.
6 Por. O.M. Rudak, Prawo do nauki, [w:] B. Banaszak, A. Presiner (red.), Prawa i wolności
obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s. 494.
7 Por. W. Osiatyński, Opinia wyrażona podczas posiedzenia Podkomisji Praw i Obowiązków
Oby-wateli Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w dniu 30 listopada 1994 r., „Biuletyn Komisji
Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego” 1994, nr X.
8 Wyrok TK z dnia 8 listopada 2000 r., SK 18/99, OTK 2000, nr 7, poz. 258.
9 Por. L. Garlicki, Komentarz do art. 70, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej
tycznych i osobistych10. Zdecydowaną tendencję do konstytucjonalizacji prawa do nauki można zauważyć dopiero w tzw. konstytucjach II generacji, a więc w usta-wach zasadniczych pochodzących z okresu po I wojnie światowej11. Do niewątpli-wych przyczyn takiego stanu rzeczy zaliczyć trzeba wzrost świadomości twórców konstytucji co do znaczenia poziomu wykształcenia ludności dla szeroko pojętej jakości organizmu państwowego. Nie można zapomnieć również o implikacjach wynikających z rozwoju doktryn rewolucyjnych o zabarwieniu socjalistycznym oraz o wzroście aktywności społecznej Kościoła katolickiego i Kościołów prote-stanckich, zwracających uwagę na znaczenie warunków materialnych dla godności osoby ludzkiej.
Słusznie stwierdza się w literaturze dotyczącej praw socjalnych, że o jakości uregulowania konstytucyjnego w aspekcie tych praw świadczy nie tyle ich jak naj-szerszy katalog, co raczej ich realność społeczno-ekonomiczna i prawny poziom gwarancji12. Najważniejszą, lecz bynajmniej nie jedyną, gwarancją prawa do nauki jest bezpłatność szkolnictwa13. Należy przy tym pamiętać, że bezpłatność nauki w odniesieniu do szkół wyższych nie jest celem samym w sobie, a jedynie środ-kiem mającym zapewnić powszechny i równy dostęp do wyższego wykształcenia. Do innych gwarancji prawa do nauki zalicza się m.in. rozmaite formy pomocy fi -nansowej i organizacyjnej ze strony władz publicznych dla osób uczących się, brak monopolu państwa w dziedzinie szkolnictwa, którego przejawem jest możliwość tworzenia niepublicznych placówek edukacyjnych czy wreszcie autonomię szkół wyższych.
Niebagatelny wpływ na rozwój praw socjalnych, w tym prawa do nauki, wy-warły akty prawa międzynarodowego. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. stanowi w art. 26 ust. 1, że:
Każdy człowiek ma prawo do oświaty. Oświata będzie bezpłatna, przynajmniej na poziomie podstawowym. Oświata w zakresie podstawowym będzie obowiąz-kowa. Oświatę w zakresie technicznym i zawodowym należy uczynić powszech-nie dostępną, a oświata na poziomie wyższym powinna być rówpowszech-nie dostępna dla wszystkich, zależnie od zalet osobistych14.
10 Por. K. Skotnicki, Konstytucyjna regulacja prawa do nauki w polskich ustawach zasadniczych
(rozważania na tle porównawczym), „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1995, t. LII, s. 43. 11 Por. ibidem, s. 44.
12 Por. J. Oniszczuk, Problemy realizacji wolności i praw socjalnych gwarantowanych
w Konstytu-cji RP, [w:] L. Wiśniewski (red.), Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, Warszawa
2006, s. 195.
13 Por. K. Skotnicki, Gwarancje prawa do nauki w projektach konstytucji, „Ruch Prawniczy, Eko-nomiczny i Socjologiczny” 1995, z. 2, s. 141.
14 Tekst deklaracji dostępny jest m.in. w zbiorze: Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór
Z kolei ratyfi kowany przez Polskę Międzynarodowy Pakt Praw Społecznych, Go-spodarczych i Kulturalnych (MPPSGiK) uchwalony w dniu 16 grudnia 1966 r.15, regulując problematykę prawa do nauki w art. 13, w ust. 2 lit. c) stwierdza, że:
nauczanie wyższe będzie w równym stopniu dostępne dla wszystkich na pod-stawie kryterium zdolności, w wyniku zastosowania wszystkich odpowiednich środków, w szczególności stopniowego wprowadzania bezpłatnej nauki.
Jeżeli chodzi o europejski system ochrony praw człowieka, to zauważyć trze-ba, że Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r.16 służąca ochronie praw politycznych i osobistych nie porusza problematyki prawa do nauki. Zagadnienie to w sposób lapidarny zostało ujęte dopiero w art. 2 Protokołu nr 1 do Konwencji z dnia 20 marca 1952 r.17, który nie wspomina jednak wcale o kwestii bezpłatności szkolnictwa. Konsekwencją ujęcia przedmiotowego prawa w wymienionym proto-kole jest to, że w Europejskiej Karcie Społecznej podpisanej w dniu 18 październi-ka 1961 r.18 nie znajdziemy bezpośrednio sformułowanego prawa do nauki. Z kolei podstawowe źródło prawa Unii Europejskiej w odniesieniu do praw człowieka, a więc mająca taką samą moc prawną jak unijne traktaty19 – Karta praw podsta-wowych UE przyjęta w Nicei dnia 7 grudnia 2000 r.20 normuje prawo do nauki w art. 14, którego ust. 2 stanowi, że „Prawo to obejmuje możliwość korzystania z bezpłatnej nauki obowiązkowej”21.
To, na co należy zwrócić uwagę po omówieniu regulacji prawa do nauki w aktach prawa międzynarodowego, to brak nakładania przez wymienione źródła obowiązku na strony danej umowy wprowadzenia bezpłatności szkolnictwa wyż-szego. Najdalej w tej kwestii idący MPPSGiK wspomina jedynie o stopniowym wprowadzaniu bezpłatnej nauki, co daje państwom – stronom paktu – szeroki zakres swobody przy tworzeniu rozwiązań krajowych.
Analizując treść aktualnie obowiązujących konstytucji państw demokra-tycznych, można stwierdzić, że w czasach nam współczesnych zagwarantowanie
15 Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 169.
16 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284, z późn. zm.).
17 Protokół nr 1 i nr 4 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzony w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. oraz sporządzony w Strasburgu dnia 16 września 1963 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 36, poz. 175, z późn. zm.).
18 Dz.U. z 1999 r. nr 8, poz. 67, z późn. zm.
19 Zob. art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. nr 90, poz. 864/30, z późn. zm.).
20 Dz.U. UE C z 2007 r. nr 303, poz. 1.
21 Szerzej nt. prawa do nauki w Karcie praw podstawowych UE por. M. Stożek-Kucharska,
Prawo do nauki w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych aktach prawa międzynarodowego – analiza porównawcza sposobu regulacji, [w:] M. Th orz (red.),
prawa do nauki, ujmowanego jako prawo podmiotowe, jest rozwiązaniem stan-dardowym22. Niemniej jednak zakres regulacji dotyczącej tego prawa jest wyraźnie zróżnicowany23. Przede wszystkim nie zawsze wśród gwarancji prawa do nauki wymienia się bezpłatność publicznego nauczania. Jeśli chodzi o państwa Euro-py Zachodniej, to bezpłatność nauki, bez różnicowania, o jaki poziom edukacji chodzi, ustanawia konstytucja Grecji w art. 16 ust. 424 oraz mający moc wiążącą Wstęp do francuskiej konstytucji z 1946 r.25 Dużo częściej zapewnieniu prawa do nauki służy ustalenie nieodpłatności publicznego nauczania odnoszone tylko do nauczania podstawowego. Z takim rozwiązaniem mamy do czynienia m.in. w § 76 konstytucji Danii26, § 16 ust. 1 konstytucji Finlandii27, art. 27 ust. 4 konstytucji Hiszpanii28, art. 74 ust. 2 lit. a) konstytucji Portugalii29, § 18 szwedzkiego Aktu o Formie Rządu30, art. 42 ust. 4 konstytucji Irlandii31 oraz art. 34 ust. 2 konstytucji Włoch32.
Już tak stosunkowo pobieżna analiza wykazuje, że co do zasady wysoko roz-winięte i zamożne państwa zachodnioeuropejskie w bardzo nieznacznej liczbie zdecydowały się na wprowadzenie bezpłatnych studiów wyższych w uczelniach publicznych.
Jak na tym tle prezentują się gwarancje zawarte w ustawach zasadniczych państw Europy Środkowo-Wschodniej? Bezpłatną naukę w publicznych szkołach
22 Por. L. Garlicki, op. cit., s. 1.
23 Por. R. Sowiński, Potrzeba nauki i prawo do nauki w kontekście praw człowieka i obywatela, [w:] B. Sitek, G. Dammacco, J.J. Szczerbowski, A. Kowalska (red.), Człowiek a tożsamość
w proce-sie integracji Europy. III Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka (Olsztyn, 29-30.V.2003 r.),
Olsztyn 2004, s. 151.
24 Zob. Konstytucja Grecji z dnia 9 czerwca 1975 r., tłum. G. i W. Uliccy, B. Zdaniuk, N. Ciesiel-czyk, [w:] W. Staśkiewicz (red.), Konstytucje Państw Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 303.
25 Zob. Konstytucja Republiki Francuskiej z dnia 4 października 1958 r., tłum. W. Skrzydło, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 295.
26 Zob. Konstytucja Królestwa Danii z dnia 5 czerwca 1953 r., tłum. M. Grzybowski, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 223.
27 Zob. Konstytucja Republiki Finlandii z dnia 11 czerwca 1999 r., tłum. J. Osiński, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 253.
28 Zob. Konstytucja Hiszpanii z dnia 27 grudnia 1978 r., tłum. T. Mołdawa, [w:] W. Staśkie-wicz (red.), op. cit., s. 346.
29 Zob. Konstytucja Republiki Portugalskiej z dnia 2 kwietnia 1976 r., tłum. A. Wojtyczek--Bonnand, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 620. Art. 74 ust. 2 lit. e) stanowi o obowiązku stop-niowego wprowadzania bezpłatności wszystkich szczebli szkolnictwa.
30 Zob. Konstytucja Królestwa Szwecji, tłum. K. Dembiński, M. Grzybowski, [w:] W. Staśkie-wicz (red.), op. cit., s. 758.
31 Zob. Konstytucja Irlandii uchwalona przez Naród dnia 1 lipca 1937 r., tłum. S. Grabowska, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 415.
32 Zob. Konstytucja Republiki Włoskiej z dnia 27 grudnia 1947 r., tłum. Z. Witkowski, [w:] W. Staśkiewicz (red.), op. cit., s. 850.
wyższych (niekiedy z pewnymi wyjątkami) gwarantują m.in.: konstytucja Bułgarii w art. 53 ust. 333, konstytucja Rumunii w art. 32 ust. 434, konstytucja Litwy w art. 41 ust. 335 oraz konstytucja Słowacji w art. 42 ust. 236. W Estonii, Słowenii i na Węgrzech nieodpłatna jest nauka na poziomie podstawowym i średnim lub jedy-nie podstawowym.