Kompetencje rektora publicznej uczelni wyższej

Rektor8 to jeden z najlepiej rozpoznawalnych monokratycznych organów uczelni. Jego pozycję streszcza nie tylko stosowna tytulatura, ale też symbolika insygniów

6 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Education policy. Analysis, 2003, s. 75, http://www.oecd.org [dostęp: 4 maja 2012 r.].

7 Bank Światowy, Europejski Bank Inwestycyjny, Szkolnictwo wyższe w  Polsce, Raport nr 29718, 2004, http://siteresources.worldbank.org [dostęp: 4 maja 2012 r.].

8 Łaciński wyraz rector, etymologicznie poprzedzający polskie słowo o tym samym brzmieniu, acz występujące w nieco innej pisowni, oznacza władcę, rządcę, sternika lub kierownika.

W średnio-podkreślających jego dostojeństwo9. Rola rektora nie ogranicza się do realizacji bieżących funkcji zarządczych. Oprócz zarządzania istotę rektorstwa wyraża też pojęcie kierowania czy reprezentowania uczelni. O ile bowiem zarządzanie nale-ży odnosić do zasobów podległej struktury, o tyle kierowanie dotyczy określenia i realizacji priorytetów jej polityki rozwojowej, a reprezentowanie wyraża funkcję przedstawicielską. Realizowanie tych trzech kategorii funkcji najlepiej widocz-ne jest w  odniesieniu do senatu lub inwidocz-nego organu kolegialwidocz-nego, działającego w  uczelni zawodowej lub akademickiej. Obradom tych organów przewodniczy rektor, który ma prawo zawieszania wykonania jego uchwał, naruszających prze-pisy obowiązującego prawa. Jeżeli w  ustawowym terminie senat nie podejmie w stosunku do nich działań konwalidujących, to rektor jest zobligowany do prze-kazania takich uchwał właściwemu ministrowi w celu stwierdzenia ich nieważno-ści. Rektor ma również prawo zawieszania uchwał, które w jego opinii naruszają ważny interes uczelni. Oznacza to, że ma on prawo zawieszenia każdej uchwały uczelni niezgodnej z jej polityką, jeżeli senatowi nie uda się wypowiedzieć za jej utrzymaniem większością co najmniej trzech czwartych głosów, w obecności co najmniej dwóch trzecich swojego składu. To uprawnienie koresponduje zresztą z obowiązkiem rektora polegającym na opracowaniu i realizacji strategii rozwoju uczelni, przyjmowanej przez senat. Rektor kreuje w jego ramach kierunki polityki podległej mu korporacji.

Kompetencje rektora wyrażone expressis verbis w Prawie o szkolnictwie wyż-szym10 można podzielić na cztery rodzaje uprawnień – po pierwsze: w stosunku do członków społeczności akademickiej, a więc pracowników, doktorantów i studen-tów, po wtóre: z zakresu organizacji i zarządzania uczelnią, po trzecie: z zakresu zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na jej terenie oraz po czwarte: z obszaru kontroli i nadzoru11. Ponadto o silnej pozycji rektora przesądza treść art. 66 ust.

wieczu była to osoba niezwykle ważna w  określonej strukturze, mająca liczne kompetencje, które w  istotny sposób przesądzały o  jej funkcjonowaniu i  kierunkach rozwoju. Współcześnie, mimo że termin ten nie jest pozbawiony konotacji kościelnych, powszechnie jest łączony ze szkolnictwem wyższym. Tak m.in.: Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, Warszawa 1939, s. 1799; W. Kopaliń-ski, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1967, s. 436 czy Słownik wyrazów

obcych PWN, Warszawa 1980, s. 637.

9 Jak można przeczytać na stronie internetowej jednej z  uczelni: Wśród insygniów władzy rektorskiej znajdują się: berło (sceptrum potestatis) – oznaka władzy rektora w uniwersytecie i symbol mądrości, łańcuch (catena dignitatis) – symbol godności urzędu oraz trwałości i więzi łączących go z uczelnią oraz pierścień (anulus fi dei) – symbol zaślubin rektora ze społecznością uniwersytetu i wier-ności jego ideałom. Istota symboliki insygniów rektorskich sprowadza się więc do podkreślenia nie-zależności i autonomii uczelni oraz władzy rektora, będącego przełożonym uczonych i pozostałych pracowników uczelni, a  także zwierzchnikiem i  opiekunem społeczności studentów. Por. Insygnia Rektora Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, http://www.us.edu.pl [dostęp: 4 maja 2012].

10 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, tj. Dz.U. z 2012 r., poz. 572 z późn. zm., dalej przywoływana skrótem: p.s.w.

2 p.s.w., z której wynika domniemanie kompetencji na jego rzecz. Zgodnie z tym przepisem, w uczelni publicznej organ ten podejmuje decyzje we wszystkich jej sprawach, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych przez ustawę lub statut do kompeten-cji innych organów uczelni bądź kanclerza12.

2.1. Uprawnienia w  stosunku do członków społeczności akade-mickiej

W myśl art. 66 ust. 1 p.s.w. rektor jest przełożonym pracowników, doktorantów i studentów uczelni. W stosunku do pierwszej z wymienionych grup najważniejszą kompetencją rektora jest nawiązywanie i rozwiązywanie stosunku pracy zarówno z nauczycielami akademickimi (art. 118 ust. 2 p.s.w.), jak i pracownikami mający-mi inny status (art. 135 ust. 1 p.s.w.). Ustawa dopuszcza jednak, aby w przypadku uczelni niepublicznych kompetencja ta przysługiwała innemu organowi uczelni wskazanemu w statucie (art. 118 ust. 3 p.s.w.), podobnie zresztą, jak w przypadku uczelni publicznych, ale wyłącznie w przypadku pracowników innych, niż nauczy-ciele akademiccy. Rektor jako pracodawca ma też prawo do ustalania wysokości indywidualnych stawek poszczególnych składników wynagrodzenia wszystkich grup pracowników (art. 151 ust. 1 pkt 1 p.s.w.) oraz przyznawania nagród za osią-gnięcia naukowe, dydaktyczne lub organizacyjne albo za całokształt dorobku na-uczycielom akademickim (art. 155 ust. 2 p.s.w.) czy nagród za osiągnięcia w pracy zawodowej pracownikom niebędącym nauczycielami akademickimi (art. 155 ust. 7 p.s.w.). Ponadto udziela on zgody nauczycielom akademickim na: uzyskanie bez-płatnego urlopu dla celów naukowych czy bez-płatnego urlopu dla poratowania zdro-wia (art. 134 ust. 5 i 7 p.s.w.) i podjęcie lub kontynuowanie zatrudnienia w ramach stosunku pracy u  jednego dodatkowego pracodawcy prowadzącego działalność dydaktyczną czy naukowo-badawczą (art. 129 ust. 1 i 2 p.s.w.). Przysługuje mu też m.in. prawo nałożenia na nich kary upomnienia za przewinienia dyscyplinarne mniejszej wagi (art. 141 ust. 1 p.s.w.) bądź zawieszenia w pełnieniu obowiązków, jeżeli wszczęto przeciw nim postępowanie karne lub dyscyplinarne, a także w toku postępowania wyjaśniającego, w przypadku gdy jest to celowe ze względu na wagę i wiarygodność przedstawionych zarzutów (art. 147 ust. 1 p.s.w.).

W stosunku do drugiej i  trzeciej z  wymienionych grup społeczności aka-demickiej rektorowi przysługują kompetencje związane z przyjmowaniem i po-zbawianiem w  nich członkostwa, przyznawaniem pomocy materialnej i  innych świadczeń oraz uprawnienia do stosowania środków dyscyplinarnych. I tak, to or-gan odwoławczy od decyzji komisji rekrutacyjnej na studia (art. 169 ust. 15 p.s.w.) i studia doktoranckie (art. 196 ust. 4 p.s.w.), a także decyzji kierownika podsta-wowej jednostki organizacyjnej w  sprawie skreślenia studenta z  listy studentów

(art. 190 ust. 3 p.s.w.) oraz decyzji kierownika studiów doktoranckich o skreśleniu doktoranta z listy doktorantów (art. 197 ust. 5 p.s.w.). Ma on również prawo roz-działu otrzymanej przez uczelnię dotacji z budżetu państwa na zadania związane z bezzwrotną pomocą materialną dla studentów i doktorantów w porozumieniu z uczelnianymi organami ich samorządów (art. 174 ust. 2 p.s.w.). Do tego nale-ży również dodać uprawnienie rektora do ustalania wysokości dochodu na osobę w rodzinie zainteresowanego uprawniającą do ubiegania się o stypendium socjalne (art. 179 ust 3 p.s.w.) i obowiązek wydania regulaminów pomocy materialnej (art. 186 ust. 1 i art. 199 ust. 2 p.s.w.). Rektor przyznaje też stypendia dla najlepszych studentów (art. 175 ust. 2 p.s.w.) oraz pełni rolę organu odwoławczego od decyzji kierownika podstawowej jednostki organizacyjnej w sprawie przyznania pozosta-łych form pomocy materialnej (art. 175 ust. 3 p.s.w.), ale na wniosek właściwego organu samorządu przekazuje te uprawnienia odwoławczej komisji stypendialnej (art. 175 ust. 4 p.s.w.), osobiście sprawując nad nimi nadzór (art. 177 ust. 5 i 6 p.s.w.). Innym jego uprawnieniem jest przyznawanie stypendium doktoranckiego (art. 200 ust. 3 p.s.w.) oraz zwiększanie go z dotacji projakościowej dla nie więcej, niż 30% najlepszych doktorantów na poszczególnych latach studiów (art. 200a ust. 1 p.s.w.). W zakresie kompetencji tego organu znajduje się też m.in.: prawo do wymierzania kar upomnienia (art. 214 ust. 2 i art. 226 ust. 1 p.s.w.), zawieszania w prawach studenta i doktoranta (art. 214 ust. 5 i art. 226 ust. 1 p.s.w.), wstrzyma-nia nadawstrzyma-nia tytułu zawodowego lub stopwstrzyma-nia doktora (art. 214 ust. 6 art. i art. 226 ust. 1 p.s.w.).

2.2. Uprawnienia z zakresu zarządzania i organizacji uczelni Zarządzanie uczelnią obejmuje zarówno politykę kadrową, jak i rozporządzanie mieniem uczelni. Jednym z najważniejszych elementów tej polityki jest określenie zakresu obowiązków prorektorów, co jest kompetencją rektora uczelni publicznej wyrażoną expressis verbis w  art. 66 ust. 2 pkt 6 p.s.w. Podobnie jak on sam, tak i jego zastępcy są powoływani w drodze wyborów albo w drodze konkursu (art. 75 ust. 1 p.s.w.). Sposób powoływania, liczbę, stawiane im szczegółowe wymaga-nia kwalifi kacyjne oraz warunki, zasady i tryb przeprowadzawymaga-nia konkursu określa jednak statut (art. 75 ust. 1 p.s.w.). Bezpośrednio z przepisów ustawy wynika za to prawo rektora uczelni publicznej do obsady stanowiska kanclerza (art. 81 ust. 2 p.s.w.), dyrektora biblioteki (art. 88 ust. 2 p.s.w.) oraz dyrektora akademickiego inkubatora przedsiębiorczości lub centrum transferu technologii, o ile działają one w  formie ogólnouczelnianych jednostek organizacyjnych (art. 86 ust. 7 p.s.w.). Czyni on to po zasięgnięciu opinii senatu.

Rektor podejmuje także decyzje dotyczące mienia i  gospodarki uczelni, w tym w zakresie zbycia lub obciążenia mienia, do wysokości stanowiącej

rów-nowartość 250 000 euro bez konieczności uzyskania zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa. Do niego należy również ustalanie wysokości opłat za świadczone usługi edukacyjne związane z: kształceniem studentów na stu-diach niestacjonarnych oraz uczestników niestacjonarnych studiów doktoranc-kich; kształceniem studentów na studiach stacjonarnych, jeżeli są to ich studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów w  formie stacjonarnej; kształceniem studentów na studiach stacjonarnych, w przypadku korzystania z zajęć poza usta-wowym dodatkowym limitem punktów ECTS; powtarzaniem określonych zajęć na studiach stacjonarnych oraz stacjonarnych studiach doktoranckich z powodu niezadowalających wyników w  nauce; prowadzeniem studiów w  języku obcym; prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów i prowadzeniem studiów pody-plomowych oraz kursów dokształcających (art. 99 ust. 2 p.s.w.).

Z kolei w zakresie organizacji uczelni rektor tworzy, przekształca i likwiduje podstawowe jednostki organizacyjne uczelni, w tym jej jednostki zamiejscowe (art. 84 ust. 1 p.s.w.) oraz tworzy po zasięgnięciu opinii senatu studia doktoranckie na wniosek uprawnionej rady jednostki organizacyjnej (art. 195 ust. 6 p.s.w.).

2.3. Uprawnienia z zakresu zapewnienia porządku i bezpieczeń-stwa na terenie uczelni

Obowiązkiem rektora jest zapewnienie porządku i  bezpieczeństwa na terenie uczelni. I tak, w celu jego wykonania określa on granice tego obszaru w porozu-mieniu z  właściwym organem samorządu terytorialnego (art. 227 ust. 2 p.s.w.). W  jego kompetencji leży też prawo wzywania na teren uczelni służb państwo-wych odpowiedzialnych za utrzymanie porządku publicznego i  bezpieczeństwa wewnętrznego oraz uprawnienie do zawarcia z ich właściwymi organami porozu-mień określających warunki przebywania w jego granicach (art. 227 ust. 4 p.s.w.). Ponadto rektor wydaje zgodę na zorganizowanie zgromadzenia w lokalu uczelni (art. 230 ust 1 p.s.w.) oraz decyduje o jego rozwiązaniu, jeżeli przebiega ono z na-ruszeniem przepisów prawa (art. 230 ust. 7 p.s.w.). Poza tym, z uwagi na zaistniałe okoliczności uniemożliwiające normalne funkcjonowanie uczelni, ma on prawo do czasowego zawieszenia zajęć albo zamknięcia całej uczelni lub jej poszczególnych jednostek organizacyjnych (art. 229 ust. 1 p.s.w.), ale decyzje te wymagają zatwier-dzenia przez senat uczelni (art. 229 ust. 2 p.s.w.).

2.4. Uprawnienia z zakresu kontroli i nadzoru

Ostatnią z  wymienionych grup kompetencji są uprawnienia z  zakresu kontro-li i  nadzoru. I tak, sprawuje on nadzór nad administracją i  gospodarką uczelni, działalnością dydaktyczną i  badawczą oraz nad wdrożeniem i  doskonaleniem uczelnianego systemu zapewnienia jakości kształcenia (art. 66 ust. 2 pkt 3, 3a i 4).

Rektor zobowiązany jest do wykonania we właściwych terminach obowiązków: zawiadomienia ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego, ministra nadzorującego uczelnię i Polską Komisję Akredytacyjną o zaprzestaniu spełniania przez podstawową jednostkę organizacyjną warunków do prowadzenia studiów, w tym o zmianach w stanie zatrudnienia wpływających na to uprawnienie (art. 11b ust. 1 p.s.w.), przedstawienia ministrowi właściwemu do spraw szkolnictwa wyższego rocznego sprawozdania z działalności uczelni wraz z informacją doty-czącą obsady kadrowej na prowadzonych kierunkach studiów (art. 35 ust. 1 p.s.w.), sprawozdania z  wykonania planu rzeczowo-fi nansowego (art. 35 ust. 2 p.s.w.) oraz przekazania uchwały właściwych organów uczelni w sprawach: przyjęcia lub zmiany statutu; uruchomienia lub zniesienia kierunku studiów wraz z informacją o obsadzie kadrowej na prowadzonych kierunkach studiów; utworzenia zamiej-scowej jednostki organizacyjnej wraz z informacją o bazie materialnej i obsadzie kadrowej tej jednostki oraz przyjęcia lub zmiany regulaminu studiów lub regula-minu studiów doktoranckich oraz zasad i trybu przyjmowania na studia i studia doktoranckie wraz z uchwałami odpowiednio uczelnianego organu uchwałodaw-czego samorządu studenckiego lub uczelnianego organu uchwałodawuchwałodaw-czego samo-rządu doktorantów podjętymi na podstawie odpowiednich przepisów (art. 35 ust. 3 p.s.w.). Poza tym rektor może uchylić uchwały organów samorządów studenc-kiego i doktorancstudenc-kiego (art. 202 ust. 7 i art. 208 ust. 2 p.s.w.) lub uchwały organi-zacji studenckich czy doktoranckich (art. 205 ust. 4 i art. 210 ust. 2 p.s.w.), jeżeli są niezgodne z przepisami prawa. W jego kompetencji znajduje się także prawo rejestracji takich organizacji (art. 205 ust. 2 i art. 210 ust. 2 p.s.w.) oraz wniosko-wania do senatu o ich rozwiązanie, jeżeli w ich działalności rażąco lub uporczywie są naruszane przepisy prawa (art. 205 ust. 5 i art. 210 ust. 2 p.s.w.).

2.5. Zmiany wprowadzone nowelizacją z dnia 18 marca 2011 r. Zaprezentowany przegląd kompetencji rektora różni się od uprawnień, jakie przy-sługiwały mu w  stanie prawnym poprzedzającym wejście w  życie postanowień noweli z  dnia 18 marca 2011 r.13 Zmiany te stanowią jednak jedynie niewielki procent wszystkich, które wprowadziła ta regulacja14. Nowelizacja w zamierzeniu

13 Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2011, nr 84, poz. 455.

14 Ustawa ta, uchwalona z inicjatywy Rady Ministrów, istotnie zmieniła Prawo o szkolnictwie wyższym i  ustawę regulującą nadawanie stopni naukowych i  tytułów naukowych oraz stopni i  ty-tułów w zakresie sztuki, a także – choć w niewielkim zakresie – m.in. ustawy: o podatku dochodo-wym od osób fi zycznych, o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, o pożyczkach i kredytach studenckich. Nowelizację tę można traktować jako drugi etap reformy szkolnictwa wyższego po przyjęciu przez Sejm RP dnia 18 marca 2010 r. sześciu ustaw wpro-wadzających zmiany w systemie nauki.

projektodawcy ujawnionym w uzasadnieniu projektu miała bowiem doprowadzić do stanu, w którym „polskie szkolnictwo wyższe wraz z kadrą akademicką osiągać będzie coraz lepszą pozycję na świecie”, a „polskie uczelnie staną się atrakcyjnym miejscem prowadzenia badań dla uczonych z zagranicy, a także atrakcyjnym miej-scem zdobywania wiedzy dla zagranicznych studentów”. Nowe otoczenie prawne uczelni służyć miało też „wdrożeniu najistotniejszych założeń Deklaracji Boloń-skiej” i  „zapewnieniu polskim studentom wyższej jakości kształcenia”, a  samym uczelniom „stworzeniu perspektywy systematycznego rozwoju i stałego powięk-szania potencjału badawczo-dydaktycznego”.

Pozycja rektora uległa wzmocnieniu. Świadczy o tym m.in. zmiana treści art. 66 p.s.w. ust. 2. Dodanie do niego pkt 1a, określającego obowiązek opracowania i realizacji strategii rozwoju uczelni, wskazuje na wymóg posiadania i ujawnienia przez rektora wizji polityki uczelni zorientowanej na rozwój. Pomimo że senat został upoważniony do uchwalenia strategii, to jednak rektor odgrywa najważniej-szą rolę przy wyznaczaniu priorytetowych kierunków rozwoju zarządzanej przez niego korporacji. Chociaż strategia nie musi określać środków niezbędnych na jej wdrażanie, to ustawodawca zaznaczył, że ich wskazanie w tym akcie jest dopusz-czalne. Należy pozytywnie ocenić skorzystanie z tej możliwości, bo jej realizacja czyni ze strategii akt osadzony w realiach ekonomicznych, a więc wyjęty z kate-gorii dokumentów wyłącznie intencyjnych. Z kolei wynikające z dodanego pkt 3a uprawnienie rektora do sprawowania nadzoru nad wdrożeniem i doskonaleniem uczelnianego systemu zapewnienia jakości kształcenia również należy traktować jako przejaw umocnienia jego roli, polegający na poszerzeniu uprawnień nadzor-czych o  ten nowy obszar obligatoryjnych zadań podejmowanych przez organy uczelni. Niebagatelne znaczenie ma również doprecyzowanie art. 66 ust. 2 pkt 1 p.s.w. i uchylenie art. 66 ust. 3 p.s.w.

W  pierwszym ze wspomnianych przepisów ustawodawca zdecydował, że rektor ma prawo podejmowania decyzji dotyczących mienia i gospodarki uczelni, w tym w zakresie zbycia lub obciążenia mienia do wysokości określonej w art. 90 ust. 4 p.s.w. Na podstawie przywołanego przepisu rozporządzanie przez uczel-nię składnikami aktywów trwałych w rozumieniu przepisów o rachunkowości15, w  zakresie ustalonym w  ustawie z  dnia 8 sierpnia 1996 r. o  zasadach wykony-wania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa16, wymaga zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, poprzedzonej zgodą senatu uczelni, do-piero w przypadku gdy wartość rynkowa przedmiotu rozporządzenia przekracza równowartość w złotych 250 000 euro. Konsekwencją wprowadzenia obowiązu-jącej normy jest zatem ograniczenie wynikającego z  art. 5a obligu nałożonego

15 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, tj. Dz.U. z 2009 r. nr 152, poz. 1223 z późn. zm.

na państwowe osoby prawne przewidującego konieczność uzyskania zgody wspo-mnianego ministra na rozporządzanie składnikami aktywów trwałych o wartości przekraczającej równowartość w  złotych 50  000 euro. Ponadto korespondujący z  omawianymi normami uchylony art. 66 ust. 3 p.s.w. zniósł odpowiedzialność rektora za naruszenie dyscypliny fi nansów publicznych. Odtąd odpowiedzialność tę będzie ponosić osoba naruszająca wspomnianą dyscyplinę17, a więc w praktyce także rektor, ale nie wyłącznie on, jak było dotychczas.

O znaczeniu rektora w uczelni przesądza również katalog uprawnień sena-tu i  w  tym zakresie ustawodawca wprowadził zmiany. Nowa treść art. 62 p.s.w. określa jedynie: prawo senatu do zatwierdzania sprawozdania fi nansowego uczelni (ust. 3), możliwość pełnienia przez ten organ funkcji rady podstawowej jednostki organizacyjnej w uczelniach bez takich jednostek (ust. 2) oraz – co najważniejsze – normę stanowiącą, że kompetencje senatu uczelni określa jej statut, z wyjątkiem spraw uregulowanych w ustawie (ust. 1). Oznacza to, że źródłem jego uprawnień nie będzie już wcześniejszy przepis prawa powszechnie obowiązującego, ale statut, który wcale nie musi przyznawać mu dodatkowych kompetencji ponad wyrażone w ustawie. Poza tym osłabienie pozycji tego organu na rzecz wzmocnienia rektora można dostrzec na gruncie art. 84 ust. 1 p.s.w., który przyznaje mu należące wcze-śniej do senatu prawo tworzenia, przekształcania i likwidowania podstawowych jednostek organizacyjnych uczelni z zamiejscowymi włącznie.