nauki z 2010 r.
Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach fi nansowania nauki35 (dalej: u.z.f.n.) określa sposób dysponowania przeznaczonymi na ten cel środkami budżetu pań-stwa, ujmowanymi w wyodrębnionej części budżetu państwa (część 28 „Nauka”). Dysponentem środków jest minister właściwy do spraw nauki. Zgodnie z art. 3 u.z.f.n., fi nansowanie nauki obejmuje fi nansowanie działań na rzecz realizacji po-lityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, w szczególności badań naukowych, prac rozwojowych oraz innych zadań o szczególnym znacze-niu dla postępu cywilizacyjnego, rozwoju gospodarczego i kulturalnego państwa. Środki fi nansowe na naukę przeznacza się na:
• strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych oraz inne zadania fi nansowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju; • badania naukowe i programy rozwojowe prowadzone na rzecz
obronno-ści i bezpieczeństwa państwa;
• badania podstawowe i inne zadania fi nansowane przez Narodowe Cen-trum Nauki;
• działalność statutową jednostek naukowych;
• działalność jednostek naukowych uczelni, Polskiej Akademii Nauk, in-stytutów badawczych i międzynarodowych inin-stytutów naukowych, ukie-runkowaną na rozwój młodych naukowców i doktorantów;
• inwestycje w zakresie dużej infrastruktury badawczej oraz inwestycje bu-dowlane służące badaniom naukowym lub pracom rozwojowym; • współpracę naukową z zagranicą;
• zadania współfi nansowane ze środków strukturalnych Unii Europejskiej oraz innych środków zagranicznych niepodlegających zwrotowi (pomoc ze strony państw członkowskich EFTA);
• działalność upowszechniającą naukę;
• programy i przedsięwzięcia ustanawiane przez ministra właściwego do spraw nauki;
• fi nansowanie programu „Diamentowy Grant” oraz podejmowanie innych działań na rzecz rozwoju naukowego wybitnie uzdolnionych studentów; • nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe oraz stypendia naukowe dla
wy-bitnych młodych naukowców;
35 Dz.U. z 2010 r. nr 96, poz. 615 ze zm. Ustawa ta weszła w życie z dniem 1 października 2010 r. i zastąpiła obowiązującą wcześniej ustawę z dnia 8 października 2004 r. pod tym samym tytu-łem (j.t. Dz.U. z 2008 r. nr 169, poz. 1049 ze zm.).
• fi nansowanie Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych oraz Komitetu Polityki Naukowej, zespołów, recenzentów, ekspertów oraz działalności kontrolnej;
• fi nansowanie bibliotek naukowych niewchodzących w skład jednostek naukowych w zakresie prowadzonej działalności naukowej oraz działań mających na celu upowszechnianie nauki.
W porównaniu z ustawą o zasadach fi nansowania nauki z 2004 r. obecne przepisy wprowadziły istotne zmiany w sposobie dysponowania środkami budże-towymi na naukę. Kompetencje ministra właściwego do spraw nauki obejmują głównie sprawy dotyczące planu fi nansowego budżetu nauki polskiej, w tym po-ziomu fi nansowania Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, fi nansowania działalności statutowej jednostek naukowych, fi nanso-wania inwestycji (sprzętowych, budowlanych), współpracy międzynarodowej oraz specjalnych programów i przedsięwzięć na rzecz nauki. Kompetencje w zakresie fi nansowania konkretnych badań naukowych i prac rozwojowych przejęte zostały przez Narodowe Centrum Nauki i Narodowe Centrum Badań i Rozwoju36.
Narodowe Centrum Nauki, będące agencją wykonawczą w rozumieniu przepisów u.f.p., zostało utworzone na mocy ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r.37
Powołane zostało w celu wspierania działalności naukowej w zakresie badań podstawowych, tzn. badań o charakterze teoretycznym lub eksperymentalnym, podejmowanych przede wszystkim w celu poszerzania zasobu wiedzy w danej dziedzinie, bez nastawienia na bezpośrednie praktyczne zastosowanie wyników tych badań. Na realizację zadań minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższe-go przekazuje Narodowemu Centrum Nauki środki budżetowe w postaci dotacji celowej. Bieżące koszty zarządzania projektami fi nansowane są z przekazanej na ten cel przez ministra dotacji podmiotowej. Zadania Centrum obejmują m.in.: fi nansowanie projektów badawczych, zakupów lub wytworzenia aparatury nauko-wej, wspieranie badań prowadzonych przez młodych pracowników naukowych, doświadczonych naukowców, jak i przez zespoły badawcze, udzielanie stypendiów doktorskich. Kwalifi kacja badań naukowych do fi nansowania odbywa się w dro-dze konkursu. Zgłoszone projekty podlegają niezależnej ocenie przez ekspertów w danej dziedzinie. Przy ocenie wniosków pod uwagę brany jest poziom naukowy badań przewidzianych do realizacji, nowatorski charakter problemu naukowego, dotychczasowe osiągnięcia naukowe wykonawcy, zasadność planowanych kosztów w stosunku do przedmiotu i zakresu badań, przewidywany wpływ realizacji
pro-36 Zob. uzasadnienie do projektu ustawy o zasadach fi nansowania nauki dostępne na stronie internetowej Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej pod adresem http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/ wgdruku/1637 (dostęp w dniu 19 kwietnia 2012 r.).
37 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki (Dz.U. z 2010 r. nr 96, poz. 617 ze zm.).
jektu badawczego na rozwój danej dyscypliny naukowej oraz sposób wykonania przez wnioskodawcę projektów badawczych uprzednio fi nansowanych ze środ-ków przeznaczonych na fi nansowanie nauki. Środki fi nansowe na badania zakwa-lifi kowane do fi nansowania w drodze konkursów, zgodnie z art. 33 ust. 1 ustawy o NCN, przyznaje Dyrektor Centrum w drodze decyzji. Od decyzji Dyrektora wnioskodawca może odwołać się do Komisji Odwoławczej Rady NCN w termi-nie 14 dni od doręczenia informacji o wynikach konkursu. Na decyzję Komisji Odwoławczej przysługuje skarga do sądu administracyjnego. Przekazanie środ-ków następuje na podstawie umowy zawieranej między Dyrektorem Centrum a podmiotem, w którym projekt badawczy ma być realizowany (np. podstawową jednostką organizacyjną uczelni) oraz kierownikiem projektu badawczego. Umo-wa określa m.in. tematykę projektu badawczego, termin i Umo-warunki jego realizacji, wysokość środków fi nansowych na realizację projektu i tryb ich przekazania przez Centrum, sposób rozliczenia projektu badawczego, zasady końcowej oceny mery-torycznej zrealizowanych prac i badań.
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju utworzone zostało na mocy ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r.38, jako podmiot powołany do realizacji zadań z zakre-su polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Jest agencją wykonawczą w rozumieniu przepisów u.f.p. Działalność NCBiR skoncentrowa-na jest wokół fi skoncentrowa-nansowego wspierania programów w zakresie badań stosowanych, a więc ukierunkowanych na praktyczne zastosowanie ich wyników. NCBiR za-rządza strategicznymi programami badań naukowych i prac rozwojowych oraz fi nansuje lub współfi nansuje te programy ze środków budżetowych przekazanych przez ministra właściwego do spraw nauki. Do zadań Centrum należy też współ-praca z przedsiębiorcami, podejmowanie działań zachęcających do inwestowania w działalność badawczo-rozwojową, wspieranie komercjalizacji wyników badań naukowych i innych form transferowania ich do gospodarki. Minister przekazuje NCBiR środki fi nansowe w formie dotacji celowej na realizację strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych oraz innych zadań Centrum określonych w ustawie. Koszty bieżącego zarządzania realizowanymi projektami pokrywane są z dotacji podmiotowej. Wybór wykonawców projektów następuje w drodze konkursu ogłaszanego przez Dyrektora Centrum, który również ustala regulamin konkursu. Przebieg procedury konkursowej ma analogiczny charakter, jak w przypadku oceny projektów fi nansowanych przez Narodowe Centrum Na-uki. Przyznawanie przez NCBiR środków fi nansowych na realizację projektów ubiegającym się o nie podmiotom następuje w drodze decyzji administracyjnej wydawanej przez Dyrektora Centrum na podstawie listy rankingowej
pozytyw-38 Ustawa z dnia 10 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (Dz.U. z 2010 r. nr 96, poz. 616 ze zm.).
nie zaopiniowanych wniosków. Wnioskodawcy przysługuje odwołanie do Komisji Odwoławczej Rady NCBiR, zaś na decyzję Komisji Odwoławczej – skarga do sądu administracyjnego. Dyrektor Centrum oraz wybrany w procedurze konkur-sowej wykonawca projektu zawierają umowę w przedmiocie jego realizacji. Umo-wa określa rodzaj i zakres projektu, wysokość przekazanych środków fi nansowych, tryb rozliczenia projektu oraz poddania osiągniętych wyników merytorycznej oce-nie.
Minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego przyznaje jednostkom naukowym środki fi nansowe na działalność statutową, działalność jednostek na-ukowych służącą rozwojowi młodych naukowców, inwestycje w zakresie dużej in-frastruktury badawczej (w tym na inwestycje budowlane), współpracę naukową z zagranicą, realizację zadań współfi nansowanych ze środków europejskich i in-nych bezzwroti in-nych źródeł pomocy zagranicznej oraz na programy i przedsięwzię-cia ustanawiane przez ministra39.
Pojęcie fi nansowania działalności statutowej obejmuje szereg działań zwią-zanych z funkcjonowaniem jednostki naukowej. Należą do nich zwłaszcza: utrzy-manie potencjału badawczego jednostki naukowej oraz utrzyutrzy-manie specjalnych urządzeń badawczych. W ramach utrzymania potencjału jednostki naukowej mieszczą się działania niezbędne do rozwoju specjalności naukowych lub kie-runków badawczych oraz rozwój kadry naukowej, utrzymanie infrastruktury ba-dawczej, bibliotek, archiwów, koszty związane z zatrudnieniem kadry naukowej i inżynieryjno-technicznej, zakup lub wytworzenie aparatury badawczej (innej niż tzw. duża infrastruktura badawcza), prowadzenie współpracy naukowej krajowej i zagranicznej. Środki budżetowe przeznaczone na sfi nansowanie działalności sta-tutowej przekazywane są w formie dotacji podmiotowej lub dotacji celowej (art. 19 ust. 1 u.z.f.n.). Szczegółowe zasady dotyczące fi nansowania działalności statu-towej skonkretyzowane zostały w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 listopada 2010 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków fi nansowych na naukę na fi nansowanie działalności sta-tutowej40. Przyznanie środków fi nansowych następuje na podstawie wniosku, skła-danego do dnia 15 września roku poprzedzającego rok, na który ma zostać przy-znana dotacja. Wniosek podlega ocenie powoływanego przez ministra zespołu specjalistycznego lub interdyscyplinarnego. Minister przyznaje środki fi nansowe na działalność statutową na rok w drodze decyzji (§ 5 rozporządzenia).
Finansowanie inwestycji w zakresie dużej infrastruktury badawczej służącej potrzebom badań naukowych lub prac rozwojowych obejmuje m.in.: fi nansowa-nie kosztów zakupu lub wytworzenia takiej aparatury, rozbudowy
infrastruktu-39 Art. 9 ust. 1 u.z.f.n.
ry informatycznej, udziału w przedsięwzięciu inwestycyjnym podejmowanym na podstawie umowy międzynarodowej lub współfi nansowanym z funduszy struktu-ralnych. Środki fi nansowe są przekazywane w formie dotacji celowej (art. 20 ust. 5 u.z.f.n.), na zasadach określonych szczegółowo w przepisach rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 października 2010 r. w spra-wie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków fi nansowych na inwestycje w zakresie dużej infrastruktury badawczej służącej potrzebom badań naukowych lub prac rozwojowych41. Przyznanie dotacji następuje na podstawie złożonego wniosku, który podlega ocenie zespołu eksperckiego powoływanego przez ministra. Przy ocenie brany jest pod uwagę planowany wpływ inwestycji na rozwój badań naukowych lub prac rozwojowych, zgodność planowanej inwestycji z kierunkami polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa, dostępność podobnej aparatury w kraju, zdolność jednostki naukowej do pokrycia kosztów utrzymania przedmiotu inwestycji stanowiącego dużą infrastrukturę badawczą i inne kryteria.
Zgodnie z art. 22 u.z.f.n., fi nansowanie inwestycji budowlanych związanych z prowadzeniem badań naukowych obejmuje koszty wzniesienia nowych obiektów budowlanych, przebudowy, rozbudowy lub remontu obiektów istniejących, zaku-pu nieruchomości oraz udziału w inwestycyjnych przedsięwzięciach budowlanych podejmowanych na podstawie umowy międzynarodowej lub współfi nansowanych ze środków funduszy strukturalnych. Finansowanie odbywa się w formie dotacji celowych, przekazywanych ze środków będących w dyspozycji ministra właści-wego do spraw nauki. Proceduralne aspekty ubiegania się o dotacje na inwesty-cje budowlane określa rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 października 2010 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków fi nansowych na inwestycje budowlane służące potrzebom badań naukowych lub prac rozwojowych42. Wniosek o przyznanie dotacji nale-ży składać do dnia 31 sierpnia roku poprzedzającego rok, w którym ma zostać przyznana dotacja. Złożone wnioski podlegają merytorycznej ocenie pod kątem znaczenia badań naukowych, dla przeprowadzenia których ma zostać zrealizo-wana inwestycja, zgodności inwestycji z celami polityki naukowej i innowacyjnej państwa, kategorii wnioskującej jednostki naukowej, zasadności planowanego za-kresu rzeczowego inwestycji, przygotowania wnioskodawcy do przeprowadzenia inwestycji, a następnie jego zdolności do jej utrzymania oraz prawidłowości wy-korzystania przyznanych wcześniej dotacji celowych. Zespół oceniający sporządza listę rankingową wraz z propozycją wysokości przyznanych środków fi nansowych.
41 Dz.U. z 2010 r. nr 200, poz. 1324.
Wykorzystanie dotacji następuje z chwilą zapłaty za zrealizowane zadania, na któ-re dotacja była przeznaczona.
W ramach współpracy naukowej z zagranicą fi nansowane mogą być badania naukowe, prace rozwojowe i inne działania realizowane we współpracy z partne-rem zagranicznym, działania wspomagające uczestnictwo jednostek naukowych w programach, inicjatywach i przedsięwzięciach badawczych o międzynarodowym charakterze, opłacanie składek na rzecz instytucji i organizacji międzynarodowych (z wyłączeniem składek osób fi zycznych), wniesienie wkładu krajowego na rzecz wspólnego międzynarodowego programu lub przedsięwzięcia, w ramach które-go fi nansowane są badania naukowe lub prace rozwojowe. Sposób ubiegania się o środki na wymienione cele określa rozporządzanie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 11 stycznia 2011 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków fi nansowych na naukę przeznaczonych na fi nansowanie współpracy naukowej z zagranicą43.
Podsumowanie
Finansowanie działalności dydaktycznej i naukowej uczelni publicznych w Pol-sce opiera się na środkach publicznych przekazywanych z budżetu państwa. Jest to konsekwencją założeń ustrojowych, określonych w Konstytucji RP. Zasilanie w środki fi nansowe pochodzące ze źródeł prywatnych ograniczone jest do niektó-rych usług edukacyjnych, które uczelnie publiczne mogą świadczyć za odpłatno-ścią. Możliwe jest również prowadzenie badań naukowych na zlecenie podmiotów zewnętrznych, np. przedsiębiorstw przemysłowych. Współpraca wyższych uczelni z przedsiębiorcami nie jest jednak w Polsce tak zaawansowana, jak ma to miejsce w krajach Europy Zachodniej czy w Stanach Zjednoczonych.
Podstawową formą zasilania uczelni publicznych w środki publiczne są dota-cje budżetowe. Dotadota-cje przeznaczone na działalność dydaktyczną i bieżące utrzy-manie uczelni oraz dotacje na badania naukowe i prace rozwojowe opierają się na odmiennych podstawach prawnych, zawartych w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r. oraz ustawie o zasadach fi nansowania nauki z 2010 r.
Dotacje podmiotowe, określone w przepisach ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, przeznaczone są przede wszystkim na fi nansowanie wydatków bieżą-cych, związanych z codziennym funkcjonowaniem uczelni. Należą do nich: środki przeznaczone na wynagrodzenia dla pracowników naukowych, technicznych, ad-ministracyjnych i innych, stypendia dla studentów i doktorantów (za wyróżnia-jące wyniki w nauce, socjalne, zapomogi), zakupy materiałów eksploatacyjnych,
remonty. Do grupy tej należą również dotacje na realizację specyfi cznych zadań przez uczelnie wyspecjalizowane, np. wojskowe, policyjne, morskie, kształcące personel lotniczy. Dotacje celowe, o których mowa w p.s.w., udzielane są przede wszystkim na pokrycie kosztów realizacji zadań inwestycyjnych, takich jak np. budowa, przebudowa czy rozbudowa obiektów dydaktycznych.
Ustawa o zasadach fi nansowania nauki posługuje się przede wszystkim kon-strukcją dotacji celowych, przekazywanych na realizację badań naukowych i prac rozwojowych. W zakresie fi nansowania badań naukowych u.z.f.n. z 2010 r. wpro-wadziła istotną zmianę polegającą na przesunięciu ciężaru decyzji w przedmio-cie przyznawania dotacji na zgłoszone propozycje badań naukowych i projektów rozwojowych z ministra właściwego do spraw nauki na dwa nowe podmioty – Narodowe Centrum Nauki i Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Podmioty te decydują o ostatecznym podziale dotacji przekazanej im ze środków budżetu państwa. Przyznanie lub odmowa przyznania dotacji celowej na realizację kon-kretnego projektu badawczego, zgłoszonego przez wnioskodawców do NCN lub NCBiR, cechuje się pewną uznaniowością zespołów eksperckich dokonujących oceny wniosków. Dla porównania, dotacje podmiotowe przeznaczone na zadania związane z bieżącym utrzymaniem uczelni (określone w przepisach p.s.w.) mają charakter obligatoryjny i są przekazywane bezpośrednio ze środków pozostają-cych w dyspozycji ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego.
Sposoby przekazywania uczelniom dotacji budżetowych są zróżnicowane. W przypadkach wyraźnie określonych w przepisach stosuje się formę umowy (np. dotacje inwestycyjne, o których mowa w art. 94 ust. 1 pkt 10 p.s.w.) lub decyzji administracyjnej (np. decyzje wydawane przez Dyrektora NCN po przeprowa-dzeniu procedury konkursowej; w dalszej kolejności z benefi cjentem zawierana jest umowa, określająca szczegółowo zasady fi nansowania projektu i rozliczenia dotacji). W przypadku, gdy forma przekazania dotacji nie jest określona, należy przyjąć, że następuje ono w drodze czynności materialno-technicznej, a więc dzia-łania polegającego na przekazaniu środków w określonej wysokości na rachunek bankowy podmiotu dotowanego. W taki sposób przekazywane są np. środki prze-znaczone na pomoc materialną dla studentów i doktorantów.
Krzysztof Czarnecki
Th e legal construction of fi nancing universities from budgetary funds A b s t r a c t
Th e article presents general rules of fi nancing public universities in Poland according to the Act on Higher Education of 2005 and the Act on the Principles of Financing Science of 2010. Constitution of the Republic of Poland states that education in public schools (also universities) is free of charge. Only some of the educational services provided by public universities may be chargeable, as an exception to the general rule. Th us, fi nancing higher education in Poland is based on budgetary grants. Running expenses (funds for the remuneration, scholarships, maintenance grants, minor renovations etc.) and investment expenses are regulated by the Act on Higher Education. Financing scientifi c research, special equipment, some kind of investments and international cooperation in the fi eld of science are specifi ed by the Act on the Principles of Financing Science.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu