Powoływanie i odwoływanie rektora

Oprócz kompetencji przyznanych rektorowi istotne znaczenie mają także reguły jego powoływania i odwoływania. Obowiązuje zasada, że może on zostać powoła-ny na czteroletnią kadencję w drodze wyborów lub w drodze konkursu i nie może być wybrany do pełnienia tej samej funkcji na więcej niż dwie następujące po sobie kadencje (art. 72 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 p.s.w.). Ustawa określa jedynie kilka wa-runków, jakie muszą spełnić osoby ubiegające się o to stanowisko. Należą do nich: posiadanie co najmniej stopnia naukowego doktora oraz zatrudnienie w uczelni jako podstawowym miejscu pracy (art. 72 ust. 2 p.s.w.). O tym, który z wymienio-nych sposobów znajdzie zastosowanie w uczelni, podobnie jak o szczegółowych wymaganiach kwalifi kacyjnych stawianych kandydatowi na to stanowisko oraz warunkach i trybie przeprowadzania samego konkursu, przesądza jej statut (art. 72 ust. 2a p.s.w.). Zarówno możliwość wyboru rektora w  drodze konkursu, jak i przyznanie prawa ubiegania się o to stanowisko osobom mającym stopień dok-tora to konsekwencje nowelizacji z dnia 18 marca 2011 r. W poprzednim stanie

17 Tzn. przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie odpowie-dzialności dyscypliny fi nansów publicznych (Dz.U. z 2005 r. nr 14, poz. 114 z późn. zm.).

prawnym organ ten obsadzano wyłącznie w drodze wyborów, w których bierne prawo wyborcze mieli nauczyciele akademiccy z  tytułem profesora lub doktora habilitowanego. Oznacza to, że prawodawca nie tylko zwiększył autonomię uczel-ni poprzez przyznauczel-nie jej prawa wyboru formuły powołauczel-nia rektora, ale też obo-wiązujący wcześniej uczelnie niepubliczne wymóg posiadania stopnia doktora wy-starczający do objęcia omawianego urzędu rozciągnął na uczelnie publiczne. Jako przykład jego odstępstwa od tych reguł można jednak wskazać zasadę pozwalającą w szczególnych przypadkach w uczelniach wojskowych i służb państwowych spra-wować funkcję rektora żołnierzom zawodowym lub funkcjonariuszom właściwej służby państwowej, którzy zamiast stopniem doktora wykazują się odpowiednio stopniem wojskowym generała brygady lub kontradmirała albo mają stopień we właściwej służbie państwowej, odpowiadający co najmniej stopniowi generała brygady, jeśli na ten urząd wyznaczą ich odpowiedni ministrowie (art. 73 ust. 2 i art. 74 ust. 2 p.s.w.). Z kolei w publicznej uczelni morskiej i publicznej uczelni artystycznej rektorami mogą być także wybrane osoby, zatrudnione w niej na sta-nowisku profesora nadzwyczajnego i mające odpowiednio ustalony innymi prze-pisami najwyższy stopień ofi cerski lub odznaczające się wybitnymi osiągnięciami artystycznymi (art. 72 ust. 5 p.s.w.).

Ważne znaczenie dla procesu powołania rektora ma także art. 72 ust. 3 p.s.w. określający, że rektor uczelni publicznej niespełniający w  chwili wyboru wymo-gu zatrudnienia w uczelni jest zatrudniany z pominięciem wymagań określonych w art. 121 ust. 3 p.s.w., na warunkach określonych w 72 ust. 1 p.s.w., najpóźniej w  dniu poprzedzającym objęcie funkcji rektora. Przepis ten obowiązuje jednak tylko w  części, ponieważ zawiera odesłanie do uchylonego nowelą z  18 marca 2011 r. art. 121 ust. 3 p.s.w. i art. 72 ust. 1 p.s.w., któremu ustawa ta nadała nową treść. Jak słusznie wskazują H. Izdebski i J. Zieliński,

[...] przepis ust. 3 bowiem najpierw odsyła (niwelując taki wymóg) do istnie-jącego przed nowelizacją, a  określonego w  art. 121 ust. 3, wymogu konkursu poprzedzającego pierwsze mianowanie w  uczelni – przepis ten został jednak nowelizacją uchylony (w jego miejsce wprowadzono przepis art. 118a, którego ust. 1 zdanie pierwsze przewiduje, że „zatrudnienie nauczyciela akademickiego w wymiarze przewyższającym połowę etatu na czas określony lub nieokreślony w uczelni publicznej na stanowiskach, o którym mowa w art. 110, następuje po przeprowadzeniu otwartego konkursu”), następnie zaś przewiduje, że zatrud-nienie rektora uczelni publicznej niespełniającego w chwili wyboru wymogu za-trudnienia w uczelni następuje „na warunkach określonych w ust. 1”. To ostatnie określenie miało sens przed nowelizacją, bowiem wówczas ust. 1 przewidywał, w szczególności, że rektor uczelni publicznej jest wybierany spośród nauczycieli akademickich posiadających tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy dok-tora habilitowanego – ale po nowelizacji tego rodzaju wymogi zostały określone w ust. 2, do którego ust. 3 (niezmieniony nowelizacją) nie odsyła. Obecnie zatem

właściwie nie byłoby możliwości dokonania wyboru rektora spośród nauczycieli akademickich niezatrudnionych w uczelni jako podstawowym miejscu pracy – mimo że możliwości takiej nie wyklucza nowe brzmienie ust. 118.

Biorąc pod uwagę istotę konkursu i zakładając, że warunek zatrudnienia w uczelni jako podstawowym miejscu pracy przez rektora dotyczy stanu po wyborze, należy przyjąć, że możliwość powołania rektora spoza nauczycieli akademickich zatrud-nionych w uczelni pozostała zatem jedynie przy drodze konkursu19.

O ile ustawa pozostawia uczelniom swobodę w określaniu warunków i trybu konkursu na urząd rektora, który nie jest tożsamy z regulowanym jej przepisami konkursem na stanowisko nauczyciela akademickiego, o  tyle w  przypadku wy-borów na to stanowisko wprowadza ona kilka kardynalnych zasad, które muszą być zrealizowane w tym procesie. Należą do nich: wskazanie kolegium elektorów jako organu wyborczego uczelni (art. 60 ust. 8 p.s.w.); zaliczenie do jego składu reprezentantów nauczycieli akademickich, doktorantów, studentów oraz pracow-ników niebędących nauczycielami akademickimi z  zastrzeżeniem, że nie mniej niż 20% składu tego organu stanowią przedstawiciele studentów i doktorantów, których liczbę ustala się proporcjonalnie do liczebności obu tych grup w uczelni, z tym że każda z nich powinna być reprezentowana co najmniej przez jednego przedstawiciela (art. 60 ust. 9 i art. 71 ust. 1 pkt 1 p.s.w.); przyznanie czynnego prawa wyborczego nauczycielom akademickim zatrudnionym w uczelni jako pod-stawowym miejscu pracy, pracownikom niebędącym nauczycielami akademickimi, doktorantom oraz studentom (art. 71 ust. 1 pkt 2 p.s.w.); ustalenie górnej granicy wieku dla posiadania biernego prawa wyborczego na poziomie 65 lat w przypadku nauczyciela akademickiego zatrudnionego w uczelni jako podstawowym miejscu pracy oraz 70 lat w przypadku osób mających tytuł profesora (art. 71 ust. 1 pkt 3 p.s.w.); przyznanie każdej osobie dysponującej czynnym prawem wyborczym uprawnienia do zgłaszania kandydatów (art. 71 ust. 1 pkt 4 p.s.w.); wprowadzenie zasady tajności głosowania (art. 71 ust. 1 pkt 5 p.s.w.); stwierdzenie dokonania wyboru, jeżeli kandydat uzyskał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów lub kiedy został poparty przez inną kwalifi kowaną większość określoną w statucie (art. 71 ust 1 pkt 6 p.s.w.); obowiązywanie zasady jawności procesu wyborczego obej-mującej podanie do wiadomości wyborców informacji o czasie i miejscu wyborów, aby ci mieli możliwość wzięcia w nich udziału (art. 71 ust. 1 pkt 7 p.s.w.); po-wierzenie przeprowadzenia elekcji komisjom wyborczym, których tryb powołania określi statut (art. 71 ust 1 pkt 8 p.s.w.); nałożenie na przewodniczących komisji wyborczych obowiązku stwierdzenia na piśmie wyboru rektora i niezwłocznego

18 H. Izdebski, J. Zieliński, Prawo o szkolnictwie wyższym. Ustawa o stopniach naukowych i tytule

naukowym. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2011, s. 173-174. 19 Ibidem.

zawiadomienia o  wyborze ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego lub innego właściwego ministra sprawującego nadzór nad uczelnią (art. 72 ust. 6 p.s.w.).

W wymienionych regułach nowelizacja niewiele zmieniła. Ustawodawca zlikwidował obowiązujący w  poprzednim stanie prawnym wymóg zatrudnienia pracowników niebędących nauczycielami akademickimi w pełnym wymiarze cza-su pracy stawiany jako warunek posiadania czynnego prawa wyborczego. Poza tym zastąpił normę wskazującą na osiągnięcie wieku emerytalnego jako górną granicę uprawniającą do realizowania biernego prawa wyborczego zasadą wymie-niającą expressis verbis ten wiek. Dodatkowo odebrał on bierne prawo wyborcze nauczycielom akademickim zatrudnionym w publicznej uczelni zawodowej jako dodatkowym miejscu pracy, co ogranicza zakres przyznanego tej grupie wyjątku od zasady nadania zarówno prawa wybierania, jak i uprawnienia do bycia wybra-nym wyłącznie nauczycielom zatrudniowybra-nym w uczelni jako podstawowym miejscu pracy (art. 71 ust. 3 p.s.w.). Należy jednak zauważyć, że podobna norma, obowią-zująca w publicznych uczelniach artystycznych i w artystycznych podstawowych jednostkach organizacyjnych innych uczelni publicznych, dopuszczająca korzy-stanie z pełni praw wyborczych pracownikom zatrudnionym co najmniej w po-łowie pełnego wymiaru czasu pracy z zastrzeżeniem, że bierne prawo wyborcze przysługuje im do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego, pozostała w mocy (art. 71 ust. 4 p.s.w.).

Obowiązujące powszechnie prawo – niestety – nie określa wytycznych, ja-kimi powinni kierować się uczestnicy kampanii wyborczej na uczelni. Jedynie Kodeks „Dobre praktyki w szkołach wyższych”20 wskazuje najważniejsze zasady, których realizacja jest pożądana w rywalizacji o najwyższy urząd w uczelni. I tak, dokument ten stanowi, że osoba pełniąca funkcję rektora w okresie kampanii wy-borczej zobligowana jest do aktywnego upowszechniania rzetelnych informacji o stanie uczelni, jej osiągnięciach, perspektywach i ograniczeniach, aby ograniczyć „niegodną licytację niewykonalnych lub szkodliwych obietnic, składanych przez kandydatów na stanowisko rektora różnym grupom wyborców”. Ponadto nie po-winna ona nadużywać swej pozycji w kampanii, zarówno kiedy ubiega się o re-elekcję, jak i gdy kończy urzędowanie. Wśród dobrych obyczajów, jakie należałoby praktykować w tym okresie, znalazły się również: zasada jawności kampanii wy-borczej, którą twórcy Kodeksu rozumieją jako obowiązek ogłoszenia zobowiązań

20 W  latach 2005–2007 prace nad projektem tego aktu prowadziła komisja w  składzie: ks. prof. A. Szostek (przewodniczący), prof. nzw. E. Chmielecka, (sekretarz), profesorowie: W. Gasparski, A. Koźmiński, Z. Szawarski, J. Woźnicki oraz mgr M. Chałupka. Opracowanie to powstało w ra-mach realizacji umowy o partnerstwie strategicznym pomiędzy Konferencją Rektorów Akademickich Szkół Polskich i Fundacją Rektorów Polskich. Dnia 26 kwietnia 2007 r. Kodeks został uchwalony przez Zgromadzenie Plenarne KRASP, które zadecydowało o jego uroczystym ogłoszeniu w dniu 8 czerwca 2007 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim, w czasie uroczystości jej dziesięciolecia.

podejmowanych na spotkaniach niejawnych lub zamkniętych z poszczególnymi grupami wyborców; przestrzeganie ustawowego wymogu tajności aktu wyborcze-go poprzez zapewnienie odpowiednich warunków głosowania; powstrzymanie się od debaty na posiedzeniu wyborczym kolegium elektorów tak, aby swoboda wy-boru została zachowana; zachowanie ciszy wyborczej obowiązującej w całej uczel-ni, przynajmniej w dniu wyborów, co ma pozwolić odbyć zgromadzenie elektorów bez zbędnej agitacji oraz powstrzymanie się od głosowania w swojej sprawie przez kandydatów na stanowisko rektora.

Należy również zaznaczyć, że konsekwencją wprowadzenia możliwości po-wołania rektora w drodze konkursu jest zróżnicowanie podmiotów uprawnionych do jego odwołania. W uczelni publicznej, która zastosowała właśnie tę formułę jego wyłonienia, może on być odwołany przez senat uczelni kwalifi kowaną więk-szością dwóch trzecich jego składu, a  jeśli uczelnia powołała rektora w  drodze wyborów, może być odwołany przez większość co najmniej trzech czwartych gło-sów w obecności co najmniej dwóch trzecich statutowego składu organu, który dokonał wyboru (art. 78 ust. 1 i 3 p.s.w.). Poza tym obowiązuje również zasada, że rektora uczelni wojskowej może odwołać minister obrony narodowej w trybie określonym w przepisach o służbie żołnierzy zawodowych, a rektora uczelni służb państwowych może odwołać minister właściwy do spraw wewnętrznych w trybie określonym w przepisach o służbie funkcjonariuszy właściwej służby państwowej (art. 78 ust. 5 i 6 p.s.w.). O ile ustawodawca wskazał różne organy jako właściwe do odwołania rektora w zależności od sposobu jego powołania, o tyle w przypadku uprawnienia do wnioskowania o jego odwołanie nie wprowadził podobnej dyfe-rencjacji. Wniosek o  odwołanie rektora może być zgłoszony przez co najmniej połowę statutowego składu senatu uczelni (art. 78 ust. 2 p.s.w.). W  przypadku stwierdzenia dokonanych przez rektora istotnych naruszeń przepisów prawa lub statutu minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego również może zgłosić taki wniosek senatowi, który opiniuje go i przekazuje organowi właściwemu do odwołania rektora (art. 38 ust. 1 p.s.w.). Jeżeli jednak naruszenie prawa przez rek-tora byłoby rażące, minister może odwołać rekrek-tora po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz, w zależności od uczelni, Konferen-cji Rektorów Akademickich Szkół Polskich albo KonferenKonferen-cji Rektorów Zawodo-wych Szkół Polskich i wyznaczyć termin do powołania rektora w trybie określo-nym w statucie uczelni (art. 38 ust. 5 p.s.w.).

4. Podsumowanie

Zarządzanie polską uczelnią publiczną cechuje wysoki stopień skomplikowania. Jak wskazuje K. Leja, wynika to z osadzenia jej w tradycji uniwersytetu

humbold-towskiego21 i przeniesienia autonomii na jej podstawowe jednostki organizacyjne. Zadanie to należy do trudnych także z powodu indywidualizmu nauczycieli aka-demickich oraz istnienia licznych ciał kolegialnych, co nierzadko stanowi prze-szkodę w podejmowaniu decyzji w krótkim czasie22. Ułatwieniem nie jest także silne uwarunkowanie ekonomiczne funkcjonowania uczelni i podporządkowanie jej wizji rozwoju tradycyjnie pojmowanej misji i zmiennym realiom zewnętrznym. Obowiązujące Prawo o szkolnictwie wyższym wyposażyło rektora w kompeten-cje z zakresu zarządzania, kierowania i reprezentacji. Czynią one z niego organ o wyjątkowo ważnej pozycji. Używając za J. Woźnickim analogii ze strukturami państwa, jest on „nie tylko premierem, ale i marszałkiem-przewodniczącym par-lamentu uczelni. Rektor jest także jej głową-prezydentem, reprezentującym ją na zewnątrz”23. Nie ma on jednak nieograniczonego władztwa. Może forsować roz-wiązania, ale ciała kolegialne co do zasady weryfi kują jego decyzje. Kreuje on wi-zję uczelni, ale jej realizacja zależy od działających autonomicznie podstawowych jednostek organizacyjnych. Efektem tego jest minimalizacja prawdopodobieństwa popełnienia błędu, ale też obniżenie skuteczności rektorskich decyzji. Aby spraw-nie zarządzać, rektor musi przede wszystkim przewodzić środowisku uczelniane-mu. Jego zdolności mobilizowania swoich pracowników, doktorantów i studentów do podejmowania ambitnych działań przesądzają bowiem o jego sukcesie.

Przewidziane nowelą z dnia 18 marca 2011 r. zmiany w Prawie o szkolnic-twie wyższym poszerzają autonomię uczelni poprzez przyznanie im prawa wyboru paradygmatu zarządzania ich zasobami. W obowiązujących ramach prawnych to ich regulacje statutowe przesądzą, czy w uczelni realizowany będzie model oparty na samorządności akademickiej, czy samorządności menedżerskiej24. W ramach

21 Upowszechniona w XIX w. koncepcja uniwersytetu, której twórcą był Wilhelm von Hum-boldt, opiera się m.in. na zagwarantowaniu wolności nauki i nauczania w ramach autonomii uczelni oraz podporządkowaniu pracy profesorów regule jedności dydaktyki i  nauki przy respektowaniu zasady porzucenia wysoko wyspecjalizowanego kształcenia zawodowego na rzecz przekazywania wszechstronnej wiedzy pobudzającego rozwój indywidualny studentów. Zob. S. Waltoś, Korzenie

współczesnego szkolnictwa wyższego – ścieżki tradycji, [w:] S. Waltoś, A. Rozmus (red.), Szkolnictwo wyższe w Polsce. Ustrój – prawo – organizacja, Rzeszów 2008, s. 26-28; E. Solska, Zmierzch kultury uniwersytetu?, [w:] K. Leja (red.), Społeczna odpowiedzialność uczelni, Gdańsk 2008, s.  73-88 czy

D. Hejwosz, Wyzwania stojące przed szkolnictwem wyższym w Polsce. Uniwersytet czy Wyższa Szkoła

Zawodowa?, http://liberte.pl [dostęp: 4 maja 2012 r.]. 22 K. Leja, op. cit., s. 10.

23 Ibidem, s. 12.

24 Por. Raport „Modele zarządzania uczelniami w Polsce”, opracowany przez zespół pod kie-runkiem prof. dr. hab. M. du Valla, w składzie: dr R. Batko, dr J. Bugaj, prof. dr hab. M. Flasiński, dr hab. M. Frankowicz, mgr Z. Godzwon, dr M. Hulicka, dr hab. P. Jedynak, dr hab. L. Korporowicz, prof. UJ, prof. dr hab. A. Mania, prof. dr hab. T. Marek, dr I. Mika, dr hab. M. Próchnicka, dr R. Ryb-kowski, dr T. Skarbek w Centrum Badań nad Szkolnictwem Wyższym Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2011 r. Opublikowano go na stronie internetowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego: www.nauka.gov.pl [dostęp: 4 maja 2012 r.].

ralnego, charakteryzującego się istnieniem rektora wyłanianego w wyborach obok senatu jako uczelnianego organu kolegialnego, bądź elekcyjno-bikameralnego, różniącego się od poprzedniego funkcjonowaniem konwentu, który współistnieje z  senatem. Z kolei na płaszczyźnie samorządności menedżerskiej, wyodrębnio-nej za sprawą wprowadzonych ostatnio zmian, można realizować model konkur-sowo-unikameralny, z  rektorem powołanym w  drodze konkursu i  senatem jako istotnym uczelnianym organem kolegialnym lub model konkursowo-bikameral-ny, dodatkowo wzbogacony o konwent. Wybór któregokolwiek z tych modeli nie przesądza jednak o dominacji któregokolwiek organu nad innym. Fundamentalną regułą funkcjonowania uczelni powinna być zasada podziału i równowagi władzy. Nie bez powodu Kodeks „Dobre praktyki w szkołach wyższych” stanowi, że:

[...] w szczególności rektor i senat to dwa osobne i różne organy, z których ża-den nie sprawuje władzy nad drugim. Znakiem i  potwierdzeniem odrębności obu tych władz oraz ich równowagi są ustawowe zasady, zgodnie z którymi ani rektor nie wskazuje członków senatu, ani senat nie wybiera rektora; dokonują tego właściwe organy wyborcze. Wypełniając swe zadania, zarówno rektor, jak i senat powinni opierać się na uwarunkowaniach formalnoprawnych, ale także odwoływać się do przesłanek wynikających z kultury instytucjonalnej uczelni, której poszanowanie wymaga respektowania dobrych praktyk w działaniu obu tych organów uczelni.

Paweł Raźny

Role of rector of public university in amended the Act on Higher Education A b s t r a c t

Polish public university is a legal person who has basically two kinds of bodies: the collective bodies and single authority. Th ese bodies have a  diff erent character and powers. Th e rector is the head of the university. He/she represents, governs and manages the university. He/she is also the superior of the staff , students and doctoral students. According to the amended Act of 27 July 2005 Law on Higher Education rector can be elected or selected through a competition for a brief period with a right to be re-elected once. Th e law specifi es the minimum academic qualifi cations a successful candidate for rector should possess, but it does not defi ne requisite managerial competence.

K e y w o r d s : rector, rectorial election, rector’s powers, management of university, public university.

Katolicki Uniwersytet Lubelski