Wprowadzenie
Przejawem konstytucyjnej zasady autonomii szkół wyższych jest prawo do sta-nowienia statutu. Zgodnie z art. 17 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: p.s.w.), sprawy związane z funkcjonowaniem uczelni nieuregulowane w ustawie określa statut. Jednakże pojęcie to znacznie wykracza poza sferę funkcjonowania uczelni wyższych. Z uwagi na brak jednolitości w pojmowaniu statutu, literatura prawnicza często odwołuje się do defi nicji leksykalnej i potocznego znaczenia tego sformułowania1. W tym ujęciu statut rozumie się jako zbiór przepisów określają-cych wewnętrzną organizację, zadania i tryb działania instytucji lub organizacji oraz zagadnienia ustrojowe podmiotu prawa2. Statut in genere jest wytworem pra-wa administracyjnego i cywilnego. Jednakże doktrynie tych dziedzin także brak jednolitego rozumienia czy defi nicji tego pojęcia. Co więcej, podkreśla się wręcz zróżnicowanie co do charakteru, genezy i zakresu jego regulacji.
Na gruncie prawa cywilnego co do statutu funkcjonują dwie teorie. Pierwsza z nich wywodzi się z prawa spółdzielczego i nadaje statutowi charakter umowy, jego obowowiązywanie opierając na woli stron, które zawarły to swoiste poro-zumienie. Teorii korporacyjnej przeciwstawia się koncepcję normatywną, w myśl
1 B. Cudowski, Statut jako pozaustawowe źródło prawa pracy, [w:] L. Florek (red.), Źródła prawa
pracy, s. 167.
2 Http://encyklopedia.pwn.pl/hasla.php?.id=3979269, 8 grudnia 2009 r., za: P. Matyjas-Łysakowska, Statut szkoły wyższej jako źródło prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2010, nr 10, s. 10.
której statut zalicza się do tzw. prawa wewnętrznego danej istytucji, a jego posta-nowienia stanowią przepisy niższego rzędu w odniesieniu do przepisów prawa, pełniąc wobec nich funkcję subsydiarną i uzupełniającą3. Prawo administracyjne skupia się natomiast na badaniu statutów pod nieco innym kątem. Kryterium roz-różniającym w klasycznym podziale statutów jest forma prawna, w jakiej funkcjo-nuje on w obrocie. Statuty moga więc mieć formę aktów prawnych pochodzących od uprawnionych do ich wydawania organów państwa, które w tym zakresie ko-rzystają ze swych ustawowych kompetencji (np. rozporządzenia wydane w ramach ustawowego upoważnienia, uchwały czy zarządzenia). Takie statuty przeciwstawia się, w omawianym podziale, statutom, które nie są jednocześnie źródłami prawa w rozumieniu art. 87 i 93 Konstytucji RP4. Jednakże fakt, że nie znajdują one bezpośredniego umocowania w przepisie Konstytucji RP, nie może pozbawiać ich normatywnej funkcji, na co wskazuje choćby charakter zawartych w nich norm (ogólne i abstrakcyjne). Kwestią wtórną pozostaje już zaklasyfi kowanie takich statutów do właściwej grupy aktów administracyjnych. W tym zakresie można spotkać koncepcje, w myśl których są to akty wewnętrznej sfery administracji lub prawa miejscowego5. Niezależnie jednak, który z tych poglądów przyjmiemy, nasuwa się swoista cecha generalna statutów, którą jest tworzenie ich w ramach tzw. autonomii statutowej6, a więc dopuszczalnej sferze samostanowienia, w której właściwa instytucja może regulować pewne ważkie kwestie związane z jej dzia-łaniem. Konkludując, w literaturze prawniczej statut defi niuje się podobnie, jak w znaczeniu potocznym tego wyrażenia, a więc jako zbiór przepisów powstających z delegacji ustawowej, regulujących zadania, strukturę i sposób działania instytucji w ramach wspomnianych kompetencji nazywanych autonomią statutową. Defi ni-cję tę rozwija Z. Leoński, który przyjmuje, że do zadań statutu należy normowanie struktury wewnętrznej danej jednostki organizacyjnej w stosunku do jej użytkow-ników i pracowużytkow-ników7.
Przedstawione rozważania stanowią jedynie nieznaczny wycinek proble-mów omawianych w tym zakresie na gruncie prawa administracyjnego i cywil-nego. Trzeba pamiętać, że statut jako forma aktu prawnego nie ogranicza swego funkcjonowania do tych dwóch gałęzi prawa. Pełni on przecież bardzo istotną rolę choćby w funkcjonowaniu spółek handlowych, o czym przesądzają regulacje
3 A. Jedliński, L. Kaczyński, Statut jako źródło prawa pracy, „Państwo i Prawo” 1999, z. 4, s. 29-30 wraz z przytoczoną tam literaturą.
4 J. Starościak, Źródła prawa administracyjnego, [w:] System prawa administracyjnego, t. I, Wrocław 1977 s. 141 i nast.
5 J. Boć, Akty normatywne tworzone przez organy zakładów administracyjnych, [w:] Prawo
admi-nistracyjne, Wrocław 1993, s. 50 i nast.
6 E. Ochendowski, Prawotwórcza funkcja gminy, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo-giczny” 1991, nr 2, s. 25.
Kodeksu spółek handlowych8. Nierzadko w statutach znajdują się postanowienia odnoszące się do praw i obowiązków stron stosunku pracy. Ta interdyscplinarność statutu stawia nie lada zadanie zarówno przed twórcami statutów, jak i badaczami zagadnienia. Stosunki prawne w ramach prawa administracyjnego i choćby prawa pracy różnią się znacznie od siebie. Ponadto każda z tych gałęzi korzysta ze swojej siatki pojęciowej, mechanizmów regulacji czy zasad naczelnych. W związku z tym najważniejsza wydaje się w tym przypadku dogłębna analiza teoretyczna zagad-nienia statutu, uwzględniająca specyfi kę każdej z regulowanych sfer prawnych, a także uniwersalne cechy statutu jako swoistego aktu normatywnego.
Stosunki społeczne zaliczane do sfery prawa pracy regulowane są przez akty normatywne, w tym m.in. przez statuty. Stanowi o tym norma art. 9 Kodeksu pracy9 (dalej: k.p.), w myśl której przepisami prawa pracy, oprócz samego ko-deksu, innych ustaw oraz aktów wykonawczych, są układy zbiorowe oraz oparte na ustawie porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty. Regulacja omawianego artykułu wskazuje, że w przypadku prawa pracy ustawodawca przewidział moż-liwość tworzenia aktów o charakterze wiążącym, a nie pochodzących od ustawo-dawcy lub innego organu wykonującego władztwo publiczne. Pomijając ustawy i rozporządzenia, które są aktami prawa powszechnie obowiązującego, to pozo-stałe wymienione w art. 9 k.p. akty stanowią tzw. swoiste, wewnątrzzakładowe czy autonomiczne źródła prawa pracy. Obecność wśród nich statutu generalnie przesądza o możliwości regulowania w nim spraw dotyczących stosunku pracy. Jednakże zgodnie z tym, co zaznaczono wcześniej, głównym celem i zadaniem statutu jest regulacja kwestii ustrojowych, a więc struktury i funkcjonowania danej instytucji, sprawy pracownicze z zasady nie są naczelnym problemem statutu. Być może dlatego w doktrynie prawa pracy problem ten jest nieco marginalizowany. Za B. Cudowskim można zaryzykować stwierdzenie, że jest to najmniej analizo-wane doktrynalnie źródło prawa pracy10. Problemów zaś dotyczących tej kwestii jest wiele.
Dalsza część niniejszego opracowania stanowi próbę określenia miejsca sta-tutu w ogólnym systemie źródeł prawa, a także w systemie źródeł prawa pracy, ze szczególnym uwzględnieniem hierarchizacji tego systemu i zasad nim rządzących. Następnie zajmę się statutem uczelni wyższej, który z mocy ustawy p.s.w. reguluje dość szeroko prawa i obowiązki w ramach stosunków pracy pomiędzy uczelnią (pracodawcą) a jej pracownikami. Z uwagi na szeroki zakres spraw pracowniczych przekazanych do regulacji uczelniom w ramach autonomii statutowej, zwrócę szczególną uwagę na niektóre, moim zdaniem najciekawsze, kwestie pracownicze
8 Dz.U. z 2000 r. nr 94, poz. 1037 z późn. zm.
9 Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94.
10 Z. Leoński, Statut szkoły wyższej, „Życie Szkoły Wyższej” 1982, nr 10 s. 35, B. Cudowski,
uregulowane w statutach uczelni. Dla przykładu posłużę się statutem UMK, ze-stawiając jego postanowienia z wybranymi statutami innych uczelni.