Studia doktoranckie w aktualnym ustawodawstwie polskim określane są mianem studiów trzeciego stopnia1. Nomenklatura ta podyktowana jest stopniem kwa-lifi kacji absolwenta tych studiów, stosownie do terminologii stosowanej przez ustawodawcę w zakresie systemu szkolnictwa wyższego2. Aktem normatywnym, leżącym u podstaw tej formy kształcenia, jest ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z dnia 30 sierpnia 2005 r.), określana dalej jako p.s.w. W zawartym w niej słowniczku ustawowym, w art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawo-dawca zamieścił defi nicję legalną studiów trzeciego stopnia, określając je jako:
1 Ustawa rozróżnia bowiem studia pierwszego stopnia – formę kształcenia, na którą są przyj-mowani kandydaci mający świadectwo dojrzałości, kończącą się uzyskaniem kwalifi kacji pierwszego stopnia (art. 2 ust. 1 pkt 7 Prawa o szkolnictwie wyższym), studia drugiego stopnia – formę kształce-nia, na którą są przyjmowani kandydaci mający co najmniej kwalifi kacje pierwszego stopkształce-nia, kończącą się uzyskaniem kwalifi kacji drugiego stopnia (art. 2 ust. 1 pkt 8) oraz studia jednolite magisterskie – formę kształcenia, na którą są przyjmowani kandydaci mający świadectwo dojrzałości, kończącą się uzyskaniem kwalifi kacji drugiego stopnia (art. 2 ust. 1 pkt 9). Te trzy wskazane formy składają się na defi nicję „studiów wyższych”, zawartą w art. 2 ust. 1 pkt 5 Prawa o szkolnictwie wyższym.
2 H. Izdebski i J. Zieliński zwracają uwagę, iż przepisy zawarte w art. 2 Prawa o szkolnictwie wyższym – słowniczku ustawowym – z założenia nie mają charakteru normatywnego, bowiem, jak słusznie zauważają cytowani autorzy, ex defi nitione mają one za zadanie uproszczenie tekstu przepi-sów, lecz bardzo często nabywają swoistej mocy normatywnej, ponieważ w wielu przypadkach treść aktu normatywnego nie zawiera innej, niż określona w tych przepisach, stanowiących w istocie skrót znaczeniowy, defi nicji pojęcia ustawowego (zob. H. Izdebski, J. Zieliński, Prawo o szkolnictwie
wyż-szym. Ustawa o stopniach naukowych i tytule naukowym. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2011,
[...] studia doktoranckie, prowadzone przez uprawnioną jednostkę organizacyj-ną uczelni, instytut naukowy Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy lub międzynarodowy instytut naukowy działający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej utworzony na podstawie odrębnych przepisów, na które są przyjmowani kandydaci posiadający kwalifi kacje drugiego stopnia, kończące się uzyskaniem kwalifi kacji trzeciego stopnia.
Aktualne brzmienie defi nicji wprowadzone zostało nowelizacją z dnia 18 marca 2011 r. W porównaniu z tekstem pierwotnym, nowelizacja ta wprowadziła istotne zmiany, przede wszystkim poprzez wprowadzenie do terminologii ustawowej po-jęcia kwalifi kacji3. Pierwotne brzmienie ustawy przewidywało wymóg posiadania tytułu magistra lub równorzędnego i uzyskanie tytułu doktora4.
Wprowadzona nowelizacja była m.in. efektem pracy zespołu realizującego projekt pn. „Nowe podejście do standardów kształcenia oraz wynikające z tego za-łożenia dotyczące treści rozporządzenia ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego” działającego w Instytucie Społeczeństwa Wiedzy, której owocem było opracowanie raportu końcowego, przyjętego na posiedzeniu zespołu wykonawców projektu powołanego w ramach Instytutu Społeczeństwa Wiedzy, z udziałem go-ści zaproszonych do dyskusji w dniu 18 października 2005 r. Zespół postulował zmianę kierunku polityki oświatowej, z uwzględnieniem m.in. ustaleń Komuni-katu z Bergen, zalecającego krajom włączonym w proces boloński podjęcie prac nad krajowymi strukturami ramowymi kwalifi kacji absolwentów i dostosowanie ich do europejskiej ramowej struktury kwalifi kacji (European Qualifi cation Fra-mework – EQF)5.
Taki kierunek zmian wynikał również z raportu A. Kraśniewskiego „Kształ-cenie” z 2009 r., stanowiącego rezultat prac nad projektem „Strategia Rozwoju Szkolnictwa Wyższego”6.
3 Defi nicja legalna kwalifi kacji została zawarta w pkt 18b art. 2 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym. Przez pojęcie „kwalifi kacji” ustawodawca rozumie efekty kształcenia, poświadczone dyplo-mem, świadectwem, certyfi katem lub innym dokumentem wydanym przez uprawnioną instytucję potwierdzającym uzyskanie zakładanych efektów kształcenia, przy czym, stosownie do pkt 18c cyto-wanego artykułu, przez efekty kształcenia należy rozumieć zasób wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych uzyskanych w procesie kształcenia przez osobę uczącą się. Tak rozumiane efekty kształ-cenia, wymagane do uzyskania kwalifi kacji, zakreślone zostały w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifi kacji dla Szkol-nictwa Wyższego (Dz.U. z dnia 24 listopada 2011 r.).
4 Art. 2 ust. 1 pkt 10 p.s.w. w brzmieniu pierwotnym: studia trzeciego stopnia – studia dokto-ranckie, na które przyjmowani są kandydaci mający tytuł magistra albo tytuł równorzędny, umożli-wiające uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki, przygotowu-jące do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora.
5 J. Woźnicki (red.), Nowe podejście do standardów kształcenia w szkolnictwie wyższym, Warszawa 2006, s. 20.
Należy więc już w tym miejscu nadmienić, iż przyjęte uregulowania stanowią również echo ustaleń konferencji w Berlinie z 2003 r., na której obecni ministro-wie podjęli decyzję o rozszerzaniu dwustopniowej struktury studiów o studia dok-toranckie, zmieniając tym samym charakter studiów doktoranckich w większości państw europejskich7, przy czym prawodawca polski osiągnął to, dokonując jedno-cześnie próby powiązania studiów doktoranckich z systemem ram kwalifi kacji.
Wprowadzenie do systemu szkolnictwa wyższego pojęcia kwalifi kacji wią-zało się z dążeniem do ujednolicenia systemu w zakresie uzyskiwania stopni na-ukowych i podnoszenia kompetencji przez osoby uczące się8. Zgodnie z tym, co zostało określone w ogólnych zarysach, przede wszystkim w rozporządzeniu Mi-nistra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r.9 (w aktualnym stanie prawnym), osoba ucząca się, podnosząc swoje kompetencje, może osiągnąć – w odpowiedniej kolejności – kwalifi kacje pierwszego, drugiego i trzeciego stop-nia, oraz kwalifi kacje podyplomowe10.
Zdaniem autora, należy zgodzić się z prezentowanym założeniem, zauwa-żając, iż wprowadzenie ram kwalifi kacji stanowiło realizację założeń nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym, w zakresie zapobiegania takim zjawiskom pato-logicznym, jak nadawanie tytułów naukowych (szczególnie przez uczelnie niepu-bliczne) bez odpowiedniej weryfi kacji poziomu wiedzy i umiejętności studenta, czy „koleżeńskie” recenzowanie prac naukowych. Oprócz tego, reforma miała na celu zbliżenie polskiego systemu edukacji do innych, lepiej funkcjonujących syste-mów europejskich, w obrębie których funkcjonują już ramy kwalifi kacji11. Jednym z głównych zakładanych kierunków reformy było uproszczenie ścieżki awansu
7 Ewaluacja studiów doktoranckich stanowi niewątpliwie pochodną wdrażania w Polsce pro-cesu bolońskiego. Zwracają na to uwagę K. Cyran i O. Kurek w publikacji Kariery naukowe w świetle
dokumentów europejskich, [w:] A. Rozmus, S. Waltoś (red.), Kariera naukowa w Polsce. Warunki prawne, społeczne i ekonomiczne, LEX 2012, które jako jeden z postępów w realizacji procesu wskazują na
fakt, iż w wielu krajach europejskich studia doktoranckie traktowane są coraz częściej jako trzeci etap studiów uniwersyteckich, nie zaś jako badania prowadzone pod nadzorem profesorów lub rad naukowych. Zdaniem cytowanych autorek, kierunek zmian w tym zakresie przekłada się na two-rzenie wyspecjalizowanych instytucji, w ramach których uzyskanie doktoratu poddane jest znacznie ściślejszej kontroli.
8 „Ujednolicenia” tego nie należy rozumieć jednak dosłownie. Zgodnie z założeniami do no-welizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (i in.), uczelnie powinny mieć autonomię w zakresie określania kierunków studiów oraz treści programowych zgodnych z Krajowymi Ramami Kwalifi ka-cji (KRK) wynikającymi z Deklaraka-cji Bolońskiej („Założenia do nowelizaka-cji ustawy Prawo o szkol-nictwie wyższym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym w zakresie sztuki”, s. 4).
9 Zob. przypis 3.
10 Art. 2 ust. 18f-i.
11 Zob. artykuł z 1 marca 2012 r. – Reforma szkolnictwa wyższego, http://www.nauka.gov.pl/ szkolnictwo-wyzsze/reforma-szkolnictwa-wyzszego/.
naukowego tak, aby perspektywa zdobywania kolejnych stopni oraz tytułu nauko-wego działała na naukowców motywująco i wspomagała ich rozwój naukowy12.
Ramy kwalifi kacji dla studiów doktoranckich nie zostały sprecyzowane, jed-nak w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 paździer-nika 2011 r. w sprawie studiów doktoranckich oraz stypendiów doktoranckich (Dz.U. z dnia 20 października 2011 r.) możemy dostrzec pewne wytyczne w tym zakresie. Efekty kształcenia, zakładane dla potrzeb uzyskania kwalifi kacji trzecie-go stopnia, odpowiednio do § 2 pkt 2 tetrzecie-go rozporządzenia, zawarte są we wniosku o utworzenie studiów doktoranckich, który rada jednostki organizacyjnej uczelni przedstawia rektorowi, a rada naukowa jednostki naukowej – dyrektorowi tej jed-nostki. Stanowi to zatem przejaw autonomii uczelni w zakresie programu studiów doktoranckich.