Na wstępie trzeba zaznaczyć, że wprowadzenie odpłatności za studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych było już przedmiotem zgłaszanych w przeszłości inicjatyw ustawodawczych, w których odnoszono się również do kwestii zgodności planowanych rozwiązań z Konsty-tucją RP85.
Problem oceny konstytucyjności zmian dotyczących odpłatności zawartych w nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 2011 r. jest zagadnieniem dyskusyjnym. Powściągliwość w podejściu do próby rozstrzygania zgłaszanych wątpliwości powinna być determinowana faktem, że na skutek wniosku grupy posłów na Sejm RP VII kadencji z dnia 16 grudnia 2011 r. kwestie konstytucyj-ności omawianych regulacji staną się wkrótce przedmiotem rozstrzygnięcia TK86. Wnioskodawcy postulują konieczność konfrontacji właściwych przepisów ustawy z dwoma wzorcami kontroli, tj. art. 2 i art. 70 ust. 2 Konstytucji RP.
84 Por. M. Pietrzak, op. cit., s. 41.
85 Zob. projekt ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 23 marca 2004 r. przedłożony przez Prezydenta RP, druk sejmowy nr 2720, Sejm IV kadencji oraz zob. projekt ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 31 marca 2004 r. przedłożony przez grupę posłów, druk sejmowy nr 2931, Sejm IV kadencji. Oba dokumenty dostępne są pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl (dostęp: 04.04.2012).
86 Sprawa o sygnaturze akt K 35/11, http://www.trybunal.gov.pl (dostęp: 04.04.2012). Tam również wspomniany wniosek grupy posłów.
Z uzasadnienia wniosku wynika, że w odniesieniu do pierwszego z wymie-nionych wzorców kontroli mowa jest o niezgodności kwestionowanych przepisów z wynikającymi z zasady demokratycznego państwa prawa (art. 2) bardziej szcze-gółowymi zasadami: zaufania obywateli do państwa, poprawnej legislacji oraz sprawiedliwości społecznej. Ocena tych zarzutów wykracza poza merytoryczny zakres niniejszej pracy, gdyż ich istotą jest przede wszystkim krytyka niskiego, zdaniem wnioskodawców, poziomu legislacyjnej precyzji ustawodawcy, skutkują-ca znacznymi trudnościami interpretacyjnymi dla bezpośrednich adresatów kwe-stionowanych norm. Stopień legislacyjnej komplikacji, a także częsta nieostrość wprowadzonych sformułowań czynią proces wykładni przyjętych unormowań skomplikowanym, i to również dla prawników zawodowo zajmujących się proble-matyką szkolnictwa wyższego87.
W odniesieniu do interesującego nas zagadnienia zgodności przyjętych regu-lacji z zawartym w Konstytucji RP prawem do nauki, zwłaszcza jego podstawową gwarancją, tj. zasadą bezpłatności nauki w publicznych szkołach wyższych, zacząć wypada od konstatacji, że wątpliwości co do legalnego charakteru wprowadzenia odpłatności nie były zgłaszane na etapie prac nad nowelizacją, mimo jednoczesne-go wskazywania na wiele innych usterek zawartych w przedmiotowym projekcie ustawy88.
W mojej ocenie, warte uwagi jest skonfrontowanie celów wprowadzenia od-płatności za drugi kierunek z rozumieniem istoty prawa do nauki dokonanym przez TK w wielokrotnie już przywoływanym wyroku z dnia 8 listopada 2000 r., kiedy to Trybunał zauważył, że prawo do nauki stanowi w swej istocie gwarancję dostępności i powszechności kształcenia, a nie nieodpłatności kształcenia, a za-daniem piastunów władzy publicznej jest wybór takiego systemu fi nansowania kształcenia akademickiego, który w najbardziej efektywny sposób będzie urzeczy-wistniać zasadę powszechnego i równego dostępu do studiów89. Dlatego zasada bezpłatności nauki w wyższej szkole publicznej nie jest dobrem samym w sobie i wymaga konfrontacji z innymi wartościami konstytucyjnymi – takimi, jak prawo
87 Por. np. M. Chałupka, O „bezpłatności” i „najlepszości”, „Forum Akademickie” 2011, nr 7-8, s. 67-70; por. idem, Reforma interpretacyjnie „odroczona”, „Forum Akademickie” 2012, nr 3, s. 48-49; por. też H. Izdebski, J. Zieliński, Prawo o szkolnictwie wyższym. Ustawa o stopniach naukowych i tytule
naukowym. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2011, s. 334.
88 Por. zwłaszcza M. Seweryński, Opinia z 26 maja 2010 r. o projekcie ustawy o zmianie ustawy
Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz ustawy o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (RL-0303-14/10), „Przegląd
Legi-slacyjny” 2010, nr 3, s. 139-145 oraz por. W. Wróbel, Opinia w sprawie rządowego projektu ustawy –
Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 3391, Sejm VI kadencji,
http://orka.sejm.gov.pl (dostęp: 04.04.2012).
do nauki czy powszechna dostępność do wykształcenia90. Dostęp do bezpłatnych studiów w publicznej szkole wyższej nie jest nieograniczony, wręcz przeciwnie – podlega limitowaniu z uwagi na ograniczony i niewystarczający zasób środków publicznych pozostających w dyspozycji szkoły91. Poczynione uwagi są relewantne ze względu na zgłaszany przez ustawodawcę argument, iż to właśnie zwiększenie dostępu do możliwości uzyskania wyższego wykształcenia stanowi podstawowe
ratio legis wprowadzonych zmian92.
Niewątpliwym celem ustawodawcy była również racjonalizacja i ogranicze-nie studiowania na koszt podatnika, co należy uznać za zasadne, mając na uwadze negatywne skutki dotychczas obowiązujących rozwiązań. Możliwość kilkukrotne-go podejmowania studiów na różnych kierunkach, częstej ich zmiany czy prak-tycznie pozbawionego realnych konsekwencji fi nansowych nieukończenia studiów wyższych to tylko niektóre z nich.
Istotne dla oceny zgodności wprowadzenia omawianej odpłatności z właści-wymi postanowieniami Konstytucji RP jest także to, że ustawa Prawo o szkolnic-twie wyższym przewiduje zarówno możliwość podjęcia i kontynuowania bez opłat studiów stacjonarnych na drugim kierunku w przypadku uzyskiwania dobrych wyników w nauce (art. 170a ust. 4 w związku z art. 181 ust. 1, z uwzględnieniem art. 174 ust. 4), jak i ustanawia uprawnienie do zwalniania z opłat – m.in. osób, które znalazły się w trudnej sytuacji materialnej (art. 99 ust. 3). Abstrahując od dalekiej od ideału poprawności legislacyjnej omawianych stypulacji, wydaje się, że czynią one zadość zasadzie powszechnego i równego dostępu do wykształcenia, jak również obowiązkowi władz publicznych tworzenia systemów indywidualnej pomocy fi nansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów (art. 70 ust. 4 Kon-stytucji RP), a więc innym gwarancjom prawa do nauki.
Przy czym dodać należy, że zgodnie z wolą ustawodawcy zwykłego odpłat-ność za studia na drugim i kolejnym kierunku studiów stacjonarnych jest zaliczana do konstytucyjnych „niektórych usług edukacyjnych”, za które publiczna szkoła wyższa może pobierać opłaty. Jak wobec tego potraktować analizowane regulacje w związku ze sformułowanymi przez TK i opisanymi w niniejszej pracy wymaga-niami odnośnie do wyjątkowego charakteru odpłatności za owe usługi w dwóch aspektach: ilościowym i przedmiotowym?
W odniesieniu do aspektu ilościowego można przyjąć, że po wprowadzeniu odpłatności za drugi kierunek bezpłatne nauczanie wciąż będzie (patrząc na za-warte na wstępie statystki odnośnie do liczby studiujących na dwóch lub więcej
90 Por. ibidem.
91 Por. ibidem.
kierunkach) pozostawało w publicznej szkole wyższej podstawową (dominującą) formą kształcenia studentów.
Gdy chodzi z kolei o aspekt przedmiotowy, to uznać należy, że wprowadze-nie opłat za drugi kierunek studiów wprowadze-nie ma charakteru opłaty powszechnej, lecz znajduje jedynie zastosowanie w odniesieniu do niektórych rodzajów kształcenia w szkole wyższej.
Z uwagi na to, co zostało do tej pory powiedziane, wydaje się, że z odpowied-nią dozą ostrożności można przyjąć tezę o zgodności wprowadzenia odpłatności za studia na drugim lub kolejnym kierunku studiów stacjonarnych w publicznych szkołach wyższych z konstytucyjną dyrektywą bezpłatności nauki w szkołach pu-blicznych, a w konsekwencji również z prawem do nauki.