Charakter prawny jednostki uczestnictwa

Najogólniej rzecz ujmując, jednostka uczestnictwa jako prawny tytuł uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym oraz w specjalistycznym funduszu inwestycyjnym otwartym stanowi przede wszystkim emanację prawa majątkowego reprezentującego wierzytelność uczestnika względem funduszu¹⁰⁴ i ma na celu określenie wartości świadczenia pieniężnego, do którego spełnienia na rzecz uczestnika zobowiązany jest fundusz inwestycyjny¹⁰⁵.

Wierzytelność uczestnika wobec funduszu inwestycyjnego powstaje z chwilą dokonania odpowiedniego wpisu osoby nabywającej jednostki uczestnictwa do rejestru uczestników funduszu. Od tej chwili uczestnik staje się wierzycielem funduszu, który władny jest skutecznie żądać od funduszu, aby ten w terminach określonych w statucie odkupił posiadane przez niego jednostki uczestnictwa za kwotę wynikającą z podzielenia wartości aktywów netto przez liczbę wszystkich jednostek uczestnictwa, ustaloną na

104 Por. M. Dyl, Fundusze inwestycyjne. Zasady funkcjonowania, Warszawa 2001, s. 60.

105 Por. M. Michalski, Pojęcie..., s. 9 oraz M. Michalski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 141.

66

podstawie rejestru uczestników w dniu wyceny i ewentualnie pomniejszoną o należną zgodnie ze statutem opłatę manipulacyjną. Z tej relacji wywodzi się w piśmiennictwie funkcję jednostki uczestnictwa jako miernika wartości potencjalnego roszczenia uczestnika wobec funduszu o wypłatę środków z tytułu odkupienia jednostki uczestnictwa¹⁰⁶.

Podstawową funkcją jednostki uczestnictwa jest zatem ustalenie wysokości należności pieniężnej, jaka w danym momencie przysługuje uczestnikowi od funduszu.

Dlatego też jednostka uczestnictwa stanowi podstawę obliczenia zakresu partycypacji uczestnika w aktywach netto funduszu¹⁰⁷, w czym ujawnia się funkcja partycypacyjna jednostki uczestnictwa. W przeciwieństwie do będących papierami wartościowymi certyfikatów inwestycyjnych, jednostki uczestnictwa nie ucieleśniają bezpośrednio żadnego prawa majątkowego uczestnika, lecz jedynie ułatwiają ustalenie jego wartości.

Jednakże jednostkom uczestnictwa nie sposób przyznać znaczenia dowodowego, ponieważ rolę tę spełnia pisemne potwierdzenie zbycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa, doręczane uczestnikowi niezwłocznie po dokonaniu zbycia lub odkupienia jednostek (art. 91 u.f.i.)¹⁰⁸. Z tej przyczyny w literaturze przypisuje się jednostkom uczestnictwa znaczenie ewidencyjno-rozrachunkowe¹⁰⁹, podobne do tego, jakie spełniają jednostki rozrachunkowe w funduszach emerytalnych.

W piśmiennictwie, jeszcze na gruncie przepisów o funduszach powierniczych z 1991 r. oraz ustawy o funduszach inwestycyjnych z 1997 r., dokonywano rozróżnienia pomiędzy znaczeniem pojęcia jednostki uczestnictwa rozumianej jako roszczenie uczestnika skierowane do funduszu o spełnienie świadczenia polegającego na odkupieniu jednostki i dokonanie wypłaty odpowiedniej części aktywów netto funduszu od znaczenia tego pojęcia jako udziału uczestnika w aktywach funduszu¹¹⁰. W aktualnym stanie prawnym rozróżnienie pomiędzy uprawnieniami uczestnika związanymi z uczestnictwem w funduszu oraz uprawnieniem związanym z możliwością żądania w każdym czasie

106 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 360.

107 Por. M. Michalski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 141, a także M. Michalski, Pojęcie..., s. 9.

108 Por. P. Zawadzka (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 105.

109 Por. M. Michalski (w:) A. Szumański (red.), System..., t. 19, s. 659; M. Michalski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 144 oraz A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne i emerytalne..., s. 48.

110 Por. A. Chłopecki, Jednostki uczestnictwa, Przegląd Podatkowy 1993, nr 9, s. 32 oraz G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 360.

67

odkupienia jednostki uczestnictwa nabiera szerszego kontekstu w związku z rozszerzeniem zakresu uprawnień niemajątkowych (korporacyjnych) przysługujących uczestnikom funduszy typu otwartego w związku z prawem udziału w zgromadzeniu uczestników (art. 87b ust. 1 u.f.i.), sądowej kontroli uchwał podejmowanych przez zgromadzenie uczestników (art. 87e ust. 1 u.f.i.) oraz wykonywania prawa głosu z posiadanych jednostek uczestnictwa na zgromadzeniu uczestników (art. 87d ust. 5 u.f.i.) przy podejmowaniu uchwał wchodzących w zakres kompetencji zgromadzenia (art. 87a ust. 1 u.f.i.), zaś w przypadku specjalistycznych funduszy inwestycyjnych otwartych – w związku z potencjalnym uczestnictwem w radzie inwestorów (art. 114-115 u.f.i.)¹¹¹.

Jedną z charakterystycznych cech jednostek uczestnictwa jest równość uprawnień przysługujących inwestorom w funduszu w ramach tej samej kategorii jednostek (art. 83 ust. 1 u.f.i.). Pojęcie kategorii jednostek uczestnictwa odnosi się wprost do szczególnej ustawowej konstrukcji funduszu, jakim jest fundusz inwestycyjny z różnymi kategoriami jednostek uczestnictwa (art. 158 u.f.i.). Ten szczególny typ funduszu inwestycyjnego otwartego (lub specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego) może zbywać jednostki uczestnictwa różniące się od siebie związanymi z nimi sposobem lub wysokością pobieranych opłat manipulacyjnych lub opłat obciążających aktywa funduszu (art. 158 ust. 1 u.f.i.). W takim przypadku jednostki uczestnictwa danej kategorii są zbywane i odkupywane po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przypadającej na tę kategorię jednostek uczestnictwa (WANJU) przez liczbę jednostek uczestnictwa tej kategorii ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny (art. 158 ust. 2 u.f.i.). Ze względu na istniejące zróżnicowanie praw i obowiązków korespondujących z poszczególnymi kategoriami jednostek uczestnictwa de lege lata niedopuszczalne jest łączenie jednostek uczestnictwa różnych kategorii (wniosek a contrario z art. 158 ust. 4 u.f.i.). Kategorie jednostek uczestnictwa muszą być wyraźnie przypisane w statucie funduszu do określonych praw i obowiązków uczestników funduszu (art. 158 ust. 3 u.f.i.) i wówczas w ramach tej samej kategorii powinny one zachować jednorodność. Warto w tym kontekście zauważyć, iż rozwiązanie to przypomina nieco funkcjonującą w praktyce na gruncie funduszy zamkniętych konstrukcję certyfikatów inwestycyjnych emitowanych w różnych seriach, z którymi powiązane są różniące się

111 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 360.

68

od siebie przypisane im uprawnienia uczestnika (np. uprzywilejowanie co do prawa głosu lub przychodów z lokat funduszu).

W doktrynie słusznie zauważono, iż zasada jednorodności praw majątkowych związanych z jednostkami uczestnictwa tej samej kategorii, pomimo niefortunnego sformułowania art. 83 ust. 1 u.f.i., znajduje zastosowanie również do funduszy inwestycyjnych otwartych niespełniających przesłanek szczególnego typu funduszu z art. 158 u.f.i., tym niemniej w odniesieniu do takich funduszy dotyczy ona wszystkich jednostek uczestnictwa zbytych przez fundusz¹¹². Ponadto, w tym kontekście wyrażane jest zapatrywanie, że nie mogą różnicowanie również wyrażone w jednostce uczestnictwa prawa majątkowe, powiązane z ekonomicznym interesem uprawnionego lub związane z majątkiem funduszu, jak np. prawa do żądania zbycia przez fundusz jednostek uczestnictwa (art. 88 u.f.i.), prawa do żądania ich odkupienia przez fundusz (art. 89 u.f.i.), prawa do wypłaty dochodów funduszu (art. 18 ust. 2 pkt 12 u.f.i.), prawa do obciążenia jednostek uczestnictwa zastawem (art. 83 ust. 4 u.f.i.), prawa do złożenia dyspozycji na wypadek śmierci (art. 111 u.f.i.), czy prawa do środków uzyskanych w toku likwidacji funduszu (art. 249 ust. 1 u.f.i.) – niezależnie od tego, czy to zróżnicowanie miałoby opierać się na kryterium przedmiotowym, czy podmiotowym¹¹³.

Natomiast wyłącznie w kategorii postulatu de lege ferenda należy odczytywać sformułowane w literaturze stanowisko interpretacyjne, zgodnie z którym, pomimo braku w ustawie wyraźnego zakazu różnicowania praw niemajątkowych, wskazuje się, iż posiadanie choćby ułamkowej części jednostki uczestnictwa uprawnia jej posiadacza do wykonywania wobec funduszu określonych uprawnień o charakterze niemajątkowym, wśród których wymienia się np. żądanie wydania potwierdzenia nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa (art. 91 ust. 1 u.f.i.), żądanie doręczenia prospektu informacyjnego wraz z aktualnymi zmianami, rocznego i półrocznego sprawozdania finansowego (art. 222 ust. 6 u.f.i.), żądanie udzielenia dodatkowych informacji o limitach inwestycyjnych, sposobie zarządzania ryzykiem inwestycyjnym oraz aktualnych zmianach i przyrostach wartości głównych lokat funduszu (art. 220 ust. 2 u.f.i.), prawo do udziału w zgromadzeniu uczestników (art. 87a i n. u.f.i.), prawo do wykonywania prawa głosu na zgromadzeniu uczestników (art. 87d ust. 5 u.f.i. – jednakże z uwzględnieniem konieczności posiadania

112 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 361.

113 Ibidem. Por. również na gruncie ustawy o funduszach inwestycyjnych z 1997 r.: L. Sobolewski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 341 oraz R. Blicharz, Pozycja prawna..., s. 79.

69

co najmniej jednej pełnej jednostki uczestnictwa) oraz prawo sądowej kontroli podejmowanych przez ten organ uchwał (art. 87e ust. 1 u.f.i.)¹¹⁴. Należy zatem przychylić się do poglądu, iż zasada jednorodności praw wynikających z jednostki uczestnictwa winna dotyczyć również praw niemajątkowych uczestnika i mimo tego, że ustawa expressis verbis milczy w tej kwestii, ze względu na potrzebę zapewnienia ochrony interesu uczestników funduszu niewątpliwie uzasadnione jest objęte powyższym postulatem rozszerzenie zakresu obowiązywania tej zasady wprost w ustawie.

Inną cechą specyficzną jednostek uczestnictwa jest stała gotowość funduszu do ciągłej ich emisji (co do zasady w nieograniczonej liczbie) oraz korespondujący z nią obowiązek pozostawania funduszu w gotowości do ich odkupienia na każdym etapie funkcjonowania funduszu, co powoduje konieczność permanentnego utrzymywania odpowiedniego poziomu płynności aktywów, umożliwiającego dokonanie odkupienia jednostek (co do zasady w nieograniczonej liczbie)¹¹⁵. Wyjątki w tym względzie stanowią ściśle określone w ustawie przypadki, w których mogą dokonywać okresowego zawieszenia zbywania lub odkupywania jednostek uczestnictwa (por. art. 84 i art. 89 u.f.i.).

Ostatnią z charakterystycznych cech jednostek uczestnictwa jest niedopuszczalność ich zbywania w drodze czynności prawnych rozporządzających na rzecz osób trzecich ze skutkiem za życia uczestnika funduszu (inter vivos), z jednoczesną dopuszczalnością ich zbywania w drodze dziedziczenia ustawowego oraz dopuszczalnością dokonywania wszelkich czynności prawnych dokonywanych na wypadek śmierci (mortis causa).

Szerzej o tej kwestii będzie mowa w rozdziale IV, pkt 2.1 i 2.2 niniejszej rozprawy.