Prawo do żądania zbycia jednostek uczestnictwa

Jednym z podstawowych uprawnień uczestnika w stosunku do funduszu inwestycyjnego jest roszczenie o zbycie jednostek uczestnictwa oraz roszczenie o wydanie certyfikatów inwestycyjnych, które to roszczenia powstają z chwilą dokonania wpłaty na poczet odpowiednich tytułów uczestnictwa (art. 88 ust. 1, art. 123 ust. 2 i art. 136 ust. 1 i 2 u.f.i.). W sensie ścisłym przedmiotowe roszczenie przysługuje nie tylko uczestnikowi funduszu, lecz również osobie nabywającej tytuł uczestnictwa od funduszu po raz pierwszy, która dopiero uzyska status uczestnika w następstwie wpisu do odpowiedniego rejestru prowadzonego dla funduszu lub innych zdarzeń powodujących nabycie takiego statusu w sposób pierwotny, a zatem z chwilą (i) wpisu rejestru uczestników na rzecz danej osoby określonej liczby jednostek uczestnictwa lub ich ułamkowych części (fundusze inwestycyjne otwarte), (ii) wpisu do ewidencji uczestników funduszu na rzecz danej osoby odpowiedniej liczby certyfikatów zdematerializowanych albo z chwilą wydania certyfikatu inwestycyjnego w formie dokumentu (fundusze inwestycyjne zamknięte emitujące certyfikaty w sposób niepubliczny), względnie z chwilą (iii) zapisania nabytego certyfikatu inwestycyjnego na rachunku papierów wartościowych lub na rachunku zbiorczym (publiczne fundusze inwestycyjne zamknięte)¹⁴⁵.

145 Podkreślenia wymaga fakt, iż na gruncie terminologii ustawy o funduszach inwestycyjnych z 1997 r. wyraźnie odróżniane było pojęcie „osób, które dokonały wpłaty” od pojęcia „uczestników”.

98

Z chwilą wydania tytułów uczestnictwa pomiędzy funduszem a osobą nabywającą tytuły nawiązuje się stosunek uczestnictwa, którego podstawą jest umowa o przystąpienie do funduszu, która następnie może podlegać zmianom (aneksowaniu) w przypadku nabywania przez uczestnika kolejnych tytułów uczestnictwa w funduszu¹⁴⁶.

Uprawnienie do żądania zbycia jednostek uczestnictwa w funduszu otwartym nie ma charakteru bezwzględnego i w pewnych sytuacjach może być ograniczone wyraźnym przepisem ustawy albo postanowieniem statutowym. Ograniczenia te mogą polegać bądź na całkowitym zakazie zbywania jednostek uczestnictwa, co ma miejsce wyłącznie w przypadku rozpoczęcia likwidacji funduszu (art. 246 ust. 3 u.f.i.), bądź też na czasowym zawieszeniu zbywania jednostek uczestnictwa, co w większości przypadków jest połączone z jednoczesnym zawieszeniem odkupywania jednostek (por. pkt 2.1.5 poniżej).

Obligatoryjnie zawieszenie zbywania jednostek uczestnictwa ma miejsce w następujących sytuacjach:

1) od dnia od dnia poprzedzającego dzień zgromadzenia uczestników do dnia odbycia zgromadzenia (art. 87b ust. 3 u.f.i.);

2) na podstawie decyzji KNF podjętej ze względu na ochronę interesów uczestników funduszu (art. 227b u.f.i.);

3) na podstawie decyzji KNF podjętej ze względu na ochronę interesów uczestników funduszu otwartego będącego funduszem powiązanym (art. 169i ust. 2 u.f.i.).

Natomiast w odniesieniu do fakultatywnego zawieszenia zbywania jednostek uczestnictwa w statucie funduszu może być określona wielkość aktywów, w przypadku przekroczenia której fundusz może zawiesić zbywanie jednostek uczestnictwa, z zastrzeżeniem jednoczesnego określenia w statucie funduszu warunków wznowienia zbywania jednostek (art. 84 ust. 2 u.f.i.). W tym kontekście warto przytoczyć wyrażony w piśmiennictwie pogląd, zgodnie z którym rozwiązanie zastosowane w art. 84 ust. 2 u.f.i.

nie chroni w należyty sposób interesu prawnego uczestników funduszu, ponieważ powoduje ono konieczność oczekiwania przez uczestnika na upływ okresu zawieszenia albo odpadnięcie przesłanki zawieszenia w sytuacji, gdy podejmując decyzję inwestycyjną

W aktualnym stanie prawnym ustawodawca zrezygnował z tego rozróżnienia terminologicznego, konstruując jednolite pojęcie uczestnika funduszu, zdefiniowane w art. 6 ust. 1 u.f.i.

146 Por. R. Blicharz, Przystępowanie do funduszy inwestycyjnych otwartych i specjalistycznych otwartych, cz. I, Prawo Spółek 2002, nr 10, s. 45. Autor stoi na stanowisku, że nabywanie kolejnych tytułów uczestnictwa nie stanowi podstawy do zawarcia nowych umów z funduszem, lecz stanowi zmianę już istniejącej umowy o przystąpienie do funduszu.

99

o nabyciu lub odkupieniu jednostek, inwestor nie mógł wiedzieć o wystąpieniu tej przesłanki¹⁴⁷. W związku z powyższym w doktrynie zgłoszono postulat de lege ferenda, wedle którego w przypadku zawieszenia zbywania lub odkupywania jednostek uczestnictwa z przyczyn innych niż wskazane w art. 87b ust. 3 u.f.i. osobie zamierzającej nabyć lub zbyć jednostki uczestnictwa powinno służyć uprawnienie do złożenia funduszowi oświadczenia woli unicestwiającego skutki prawne wpłaty lub złożenia żądania odkupienia jednostek uczestnictwa albo też niezrealizowane zlecenia nabycia lub odkupienia jednostek nie powinny być wykonywane przez fundusz po ustaniu przesłanki zawieszenia¹⁴⁸. Propozycja ta wydaje się być o tyle słuszna, że przedłużający się okres oczekiwania na realizację zlecenia nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa może narazić uczestników funduszu na istotną szkodę majątkową (np. w przypadku nieprzewidzianej zmiany koniunktury na rynku kapitałowym), a zatem powinni być oni wyposażeni w stosowny instrument prawny pozwalający na minimalizację ryzyka wystąpienia szkody. Z powyższych względów najbardziej naturalnym i racjonalnym rozwiązaniem de lege ferenda wydaje się być wygaśnięcie ex lege dyspozycji zlecenia nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa niezrealizowanej przez funduszu w momencie ustania przesłanki zawieszenia.

Ponadto, fundusz może zawiesić zbywanie jednostek uczestnictwa na 2 tygodnie, jeśli nie można dokonać wiarygodnej wyceny istotnej części aktywów funduszu z przyczyn od niego niezależnych lub – za zgodą i na warunkach określonych przez KNF – na okres dłuższy niż 2 tygodnie, nieprzekraczający jednak 2 miesięcy (art. 84 ust. 3 u.f.i.).

Innym przypadkiem, w którym fakultatywnie może nastąpić zawieszenie zbywania jednostek jest sytuacja, w której fundusz otwarty będący funduszem powiązanym decyduje się na takie zawieszenie na czas okresowego zawieszenia odkupywania jednostek uczestnictwa lub tytułów uczestnictwa funduszu podstawowego (art. 169i ust. 1 u.f.i.).

Prawo żądania wydania certyfikatów inwestycyjnych aktualizuje się po stronie uczestnika funduszu z chwilą dokonania pełnej wpłaty na poczet subskrybowanych certyfikatów oraz jest konsekwencją dokonania ich przydziału przez fundusz (art. 136 ust.

147 Tak: G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.), Ustawa o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Warszawa 2014, s. 387.

148 Ibidem.

100

1 u.f.i.). Wydanie certyfikatów w sensie jurydycznym jest zróżnicowane w zależności od trybu emisji certyfikatów (art. 136 ust. 2 u.f.i.), ponieważ może polegać ono na:

1) zapisaniu certyfikatów na rachunku papierów wartościowych uczestnika albo na rachunku zbiorczym (por. art. 7 ust. 1 i 2 i art. 8a u.o.i.f.) – w przypadku tzw. publicznych certyfikatów inwestycyjnych; albo

2) wpisaniu certyfikatów do ewidencji uczestników funduszu – w przypadku tzw. niepublicznych zdematerializowanych certyfikatów inwestycyjnych; albo

3) wręczeniu uczestnikowi dokumentu obejmującego jeden lub więcej certyfikatów – w przypadku tzw. niepublicznych certyfikatów emitowanych w formie dokumentu.

Realizacja przedmiotowego uprawnienia uczestnika w przypadku certyfikatów inwestycyjnych zdematerializowanych (zarówno publicznych, jak i niepublicznych) w postaci odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych lub wpisu do ewidencji uczestników funduszu – analogicznie jak w przypadku wpisu do rejestru uczestników funduszu otwartego – ma zawsze charakter konstytutywny.

Podobne znaczenie ma zresztą również fizyczne wręczenie (traditio corporalis) dokumentu na okaziciela lub imiennego, obejmującego jeden lub większą liczbę objętych certyfikatów niezdematerializowanych (por. art. 136 ust. 2 pkt 2 u.f.i. oraz art. 921⁸ i 921¹² k.c.), które to papiery wartościowe zgodnie z teorią emisyjną powstają z chwilą ich wydania uprawnionemu, która to czynność jest utożsamiana w doktrynie z czynnością

„puszczenia papieru wartościowego w obieg”¹⁴⁹.

Natomiast zupełnie drugorzędne (wtórne) znaczenie z punktu widzenia powstania praw z certyfikatu ma w tym przypadku wpis do księgi certyfikatów inwestycyjnych, prowadzonej przez fundusz w przypadku wprowadzenia w statucie postanowień ograniczających zbywalność certyfikatów inwestycyjnych (art. 121 ust. 8 u.f.i.) lub wprowadzających możliwość wydania certyfikatów uczestnikowi bez opłacenia w całości ceny emisyjnej (art. 137 ust. 1 u.f.i.), w której zapisywane są określone dane dotyczące certyfikatu i uczestnika, w szczególności w celu odnotowania wysokości dokonanych przez niego wpłat na poczet obejmowanych certyfikatów oraz wpis o przeniesieniu

149 Por. M. Michalski (w:) A. Szumański (red.) System Prawa Prywatnego, t. 19, Warszawa 2006, s. 645 oraz cytowani tam M. Bączyk (w:) M. Bączyk, M.H. Koziński, M. Michalski, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000, s. 55 i n., a także R. Longchamps de Berier, Dokumenty na okaziciela, Encyklopedia Prawa Prywatnego 1931, t. 1, s. LXXIII; por. również P. Zawadzka (w:) R. Mroczkowski (red.), Ustawa o funduszach…, s. 451.

101

certyfikatów na inną osobę wraz z datą wpisu – dokonywany wyłącznie na wniosek uprawnionego i mający jedynie deklaratoryjny charakter (art. 122 ust. 3 u.f.i.).