Uczestnictwo w funduszu inwestycyjnym związane jest z posiadaniem określonego tytułu prawnego reprezentującego prawa i obowiązki uczestnika w stosunku do funduszu.
Aktualnie obowiązująca ustawa z dnia z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi1 (zwana dalej w skrócie: „ustawą o funduszach inwestycyjnych” lub „u.f.i.”), regulująca zasady tworzenia i funkcjonowania funduszy inwestycyjnych otwartych oraz alternatywnych funduszy inwestycyjnych (tj. specjalistycznych funduszy inwestycyjnych otwartych oraz funduszy inwestycyjnych zamkniętych – por. art. 2 pkt 10a i art. 3 ust. 4 u.f.i.2) – mających siedzibę na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, funduszy zagranicznych oraz spółek zarządzających (por. art. 2 pkt 9 i 10 u.f.i.), które zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej ustanawiającymi tzw. zasadę jednolitego paszportu (licencji), uprawnione są do świadczenia usług na terytorium całej Unii Europejskiej na podstawie licencji uzyskanej w państwie macierzystym, bez konieczności uzyskania zezwolenia w przyjmującym państwie członkowskim, co odzwierciedla zasady i swobody wynikające
1 Tekst jednolity: Dz.U. z dnia 19 października 2016 r., poz. 1896 ze zm. – chronologicznie ostatnia nowelizacja została opublikowana w Dz.U. z 2017 r., poz. 1089 – stan prawny na dzień 18 grudnia 2017 r.).
2 Przepisy art. 2 pkt 10a i art. 3 ust. 4 u.f.i. zostały dodane na mocy nowelizacji ustawy z 31 marca 2016 r. (Dz.U. z 2016 r., poz. 615).
24
z traktatów unijnych, w tym w szczególności swobodę przedsiębiorczości i świadczenia usług oraz harmonizacji warunków dostępu do działalności na rynku finansowym3.
Przepisy ustawy o funduszach inwestycyjnych odwołują się wielokrotnie do instytucji uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym, nie definiując jednak w sposób jednoznaczny tego pojęcia i ograniczając się jedynie do opisania określonych cech determinujących stosunek prawny łączący uczestnika z funduszem inwestycyjnym.
W pierwszej kolejności, norma wynikająca z art. 6 u.f.i. wyznacza w sposób ogólny zakres podmiotowy i zakres przedmiotowy tego stosunku prawnego, jednocześnie wyłączając explicite odpowiedzialność uczestników za zobowiązania funduszu.
Pojęcie uczestnika funduszu inwestycyjnego jest zatem zdefiniowane w ustawie o funduszach inwestycyjnych w sposób pośredni, a mianowicie poprzez określenie potencjalnego kręgu uczestników (osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej) oraz określenie alternatywnych sposobów uzyskania tytułów uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych.
W kontekście powołanego przepisu art. 6 u.f.i. możliwe jest sprecyzowanie zakresu pojęciowego uczestnictwa w funduszu poprzez nawiązanie do ogólnej kategorii tytułów uczestnictwa w funduszu, którymi są jednostki uczestnictwa oraz certyfikaty inwestycyjne, różniące się między sobą przede wszystkim sposobem reprezentowania praw majątkowych uczestnika – certyfikaty inwestycyjne są papierami wartościowymi, które ucieleśniają przysługujące uczestnikowi prawa majątkowe, natomiast jednostki uczestnictwa nie posiadają przymiotu papieru wartościowego i służą jedynie ustaleniu wartości tych praw4. Generalny zakres przyznanych uczestnikowi praw majątkowych jest zależny od ustawowego typu funduszu, natomiast ich konkretyzacja następuje zawsze w statucie funduszu (por. art. 18 ust. 2 pkt 19 u.f.i.). Mając na względzie fakt, że zarówno w aktualnie obowiązującej ustawie, jak i w poprzednio obowiązujących ustawach normujących tworzenie i funkcjonowanie funduszy inwestycyjnych (a wcześniej: funduszy powierniczych), nie zawarto definicji legalnej „stosunku uczestnictwa w funduszu”, w piśmiennictwie podjęto próbę zdefiniowania tej kategorii prawnej, przyjmując założenie, że pod tym pojęciem należy rozumieć „stosunek prawny zachodzący między uprawnionym
3 Por. P. Zawadzka (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Warszawa 2014, s. 40.
4 Por. M. Michalski, Pojęcie i charakter prawny tytułów uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, PUG 1998, nr 4, s. 6-7 oraz M. Michalski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Warszawa 1999, s. 139.
25
a funduszem, na którego treść składają się prawa majątkowe przysługujące temu pierwszemu oraz obowiązki ciążące na tym drugim”5. Według innego ujęcia, uczestnictwo w funduszu należy postrzegać przez pryzmat potencjalnego kręgu uczestników funduszu, który opiera się na dwóch kryteriach klasyfikacyjnych: podmiotowym oraz techniczno-rejestracyjnym6. Pierwsze kryterium wyznacza rodzajowy zakres podmiotów mogących zostać uczestnikami funduszu i obejmuje co do zasady wszystkie kategorie podmiotów prawa (osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki nie posiadające osobowości prawnej), zaś drugie kryterium odwołuje się do odpowiednich zapisów w rejestrach lub ewidencjach uczestników funduszy, względnie na rachunkach papierów wartościowych prowadzonych dla tych uczestników, co w założeniu ma podkreślać rangę tych czynności rejestracyjnych w procesie nabycia tytułu uczestnictwa. W obecnym stanie prawnym zasadnym wydaje się przyjęcie stanowiska będącego rozwinięciem pierwszej z wyżej zaprezentowanych propozycji poprzez pojmowanie stosunku uczestnictwa w funduszu jako swoistego stosunku prawnego, nawiązywanego pomiędzy uprawnionym a funduszem poprzez zawarcie umowy o przystąpienie do funduszu, na którego treść składają się zarówno prawa majątkowe i korporacyjne przysługujące temu pierwszemu, jak i obowiązki spoczywające na tym drugim, a także wzajemnie skorelowane ze sobą obowiązki tego pierwszego i uprawnienia tego drugiego.
Relacja prawna pomiędzy funduszem a osobą nabywającą tytuły uczestnictwa nawiązuje się w drodze zawarcia umowy o przystąpienie do funduszu, stanowiącej emanację szeregu czynności prawnych i faktycznych prowadzących do uzyskania statusu uczestnika, tj. złożenie odpowiedniej treści zapisu na tytuły uczestnictwa, opłacenie tego zapisu, a następnie dokonanie przydziału i wydania tytułu uczestnictwa. W tym kontekście należy podzielić pogląd, zgodnie z którym do zawarcia rzeczonej umowy dochodzi jedynie przy pierwszym nabyciu tytułów uczestnictwa od funduszu, podczas gdy nabywanie kolejnych tytułów uczestnictwa w tym samym funduszu nie stanowi podstawy do zawarcia nowych umów, lecz stanowi zmianę treści umowy już istniejącej7.
5 Tak: M. Michalski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach…, s. 139.
6 Por. R. Blicharz, Przystępowanie do funduszy inwestycyjnych otwartych i specjalistycznych otwartych, cz. I, Prawo Spółek 2002, nr 10, s. 42.
7 Por. R. Blicharz, Przystępowanie do funduszy…, cz. I, s. 45. Fundamentalną zmianę konstrukcji prawnej funduszu wprowadziła ustawa o funduszach inwestycyjnych z 1997 r. Inaczej niż w przypadku funduszu powierniczego, fundusz inwestycyjny nie stanowi już bowiem wyodrębnionej masy majątkowej stanowiącej współwłasność uczestników, lecz jako osoba prawna jest odrębnym podmiotem praw i obowiązków.
26
W piśmiennictwie wyrażane są różne poglądy na temat charakteru prawnego umowy o przystąpienie do funduszu. Według pierwszego stanowiska, umowa ta zostaje zawarta poprzez przyjęcie oferty funduszu i dokonanie wpłaty do funduszu na poczet tytułu uczestnictwa, a w konsekwencji przyjmuje się, że nosi ona znamiona umowy realnej8. Z drugiej zaś strony, uważa się tę umowę za typowy przykład umowy adhezyjnej, której elementem normatywnym jest statut funduszu9. Wedle innego ujęcia, o charakterze nieco bardziej opisowym, na mocy umowy o przystąpienie fundusz zobowiązuje się wobec uczestnika do dążenia do osiągnięcia celu inwestycyjnego przez realizację polityki inwestycyjnej, zaś inwestor zobowiązuje się do partycypowania w kosztach funkcjonowania funduszu, natomiast – wobec obowiązującego zakazu gwarantowania przez funduszu osiągnięcia celu inwestycyjnego (art. 19 ust. 2 u.f.i.) – umowa ta jest rodzajem umowy starannego działania10. Inwestor wpłacający środki pieniężne do funduszu na podstawie umowy przystąpienie do funduszu i uzyskujący tytuły uczestnictwa, nabywa wierzytelność pieniężną względem tego funduszu, który tym samym staje się podmiotem zobowiązanym wobec inwestora do oznaczonego świadczenia pieniężnego11. Z kolei nabywca tytułów uczestnictwa w obrocie wtórnym (w przypadku jednostek uczestnictwa mogą być nimi jedynie spadkobiercy uczestnika – por. art. 83 ust. 3 u.f.i.) wstępuje w prawa i obowiązki zbywcy wynikające z uprzednio nabytych przezeń tytułów uczestnictwa i jako jego następca prawny – w drodze sukcesji singularnej albo uniwersalnej – uzyskuje status uczestnika funduszu.
Mając na względzie przytoczone poglądy doktryny w aktualnym stanie prawnym trafne wydaje się być stanowisko klasyfikujące umowę o przystąpienie do funduszu:
(i) do kategorii umów starannego działania – z uwagi na ustawowy zakaz gwarantowania przez fundusz osiągnięcia celu inwestycyjnego, jak również (ii) do kategorii umów konsensualnych – z uwagi na jej skuteczność z chwilą złożenia zgodnego oświadczenia
8 Tak: R. Blicharz, Pozycja prawna uczestnika funduszu inwestycyjnego w Polsce, Sosnowiec 2006, s. 55.
9 Tak: M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach…, s. 11; A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne i emerytalne. Komentarz do ustawy o funduszach inwestycyjnych i ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Warszawa 1998, s. 61; A. Chłopecki, M. Dyl, Prawo rynku kapitałowego, Warszawa 2003, s. 174; W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika funduszu inwestycyjnego i sposób ich realizacji, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2003, s. 38.
10 Tak: G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 356-357.
11 Por. M. Michalski, Pojęcie i charakter prawny tytułów uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, PUG 1998, nr 4, s. 8 oraz J. Głowacka, Ustawa o funduszach inwestycyjnych a dyrektywa UE o instytucjach zbiorowego inwestowania w papiery wartościowe. Studia prawnoporównawcze z zakresu otwartych funduszy inwestycyjnych, KPP 1999, nr 2, s. 363.
27
woli stron (solo consensu), ponieważ do zawarcia umowy dochodzi w następstwie samego złożenia przez uczestnika ważnego zapisu na tytuły uczestnictwa oferowane przez fundusz, natomiast wpłata do funduszu stanowi obowiązek uczestnika wynikający bezpośrednio z nawiązanego już stosunku uczestnictwa. Jednocześnie należy przychylić się do zapatrywania, zgodnie z którym przedmiotem zobowiązania funduszu wobec uczestnika jest – obok zobowiązania do wypłaty świadczenia pieniężnego na żądanie uczestnika – również dążenie do osiągnięcia celu inwestycyjnego i przestrzeganie zasad polityki inwestycyjnej, określonego w statucie funduszu, natomiast obowiązkiem uczestnika jest – obok zobowiązania do wniesienia wkładu w umówionej wysokości – partycypowanie w kosztach funkcjonowania funduszu. Tym niemniej, w aktualnym stanie prawnym zasadnym wydaje się być zaakcentowanie okoliczności, iż uczestnikowi przysługuje nie tylko wierzytelność pieniężna wobec funduszu, lecz całokształt uprawnień majątkowych i niemajątkowych (o charakterze korporacyjnym), reprezentowanych w tytułach uczestnictwa. Korelatem tych uprawnień uczestnika są zaś określone w ustawie i statucie obowiązki funduszu.