Dziedziczenie jednostek uczestnictwa

Zakaz zbywania jednostek uczestnictwa i przelewu wierzytelności z nich wynikających na rzecz osób trzecich powoduje, iż nie mogą być one przedmiotem czynności prawnych rozporządzających ze skutkiem za życia uczestnika funduszu (inter vivos). Natomiast mogą one być przedmiotem dziedziczenia ustawowego, jak również czynności prawnych dokonywanych przez uczestnika na wypadek śmierci (mortis causa). W odniesieniu do jednostek uczestnictwa dopuszczalność dziedziczenia wynika expressis verbis z art. 83 ust. 3 u.f.i. Przepis ten prima facie stanowi potwierdzenie normy wynikającej z art. 922 k.c., aczkolwiek jego obecność w ustawie jest konieczna, a to ze względu na zasadę niezbywalności jednostek uczestnictwa, wyrażoną w art. 83 ust. 2 u.f.i., wobec którego ust. 3 tego artykułu stanowi lex specialis. Na marginesie i jedynie dla porządku zaznaczyć należy, iż brak analogicznego unormowania w odniesieniu do certyfikatów inwestycyjnych nie oznacza oczywiście wyłączenia dopuszczalności ich dziedziczenia, skoro prawa i obowiązki majątkowe inkorporowane w tych tytułach uczestnictwa podlegają spadkobraniu na zasadach ogólnych, podobnie jak w przypadku innych papierów wartościowych (por. art. 922 k.c. i art. 121 u.f.i.)³¹⁷. Tym niemniej, w aspekcie historycznym warto wspomnieć o tym, że dopuszczalność dziedziczenia jednostek uczestnictwa funduszy powierniczych budziła istotne kontrowersje interpretacyjne już na gruncie pierwotnego tekstu ustawy – Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych z 1991 r., które to kontrowersje zostały ostatecznie usunięte na skutek jej nowelizacji z 1993 r.³¹⁸.

Na gruncie stanu prawnego obowiązującego przed dniem 23 października 2011 r.

w doktrynie panowała zgodność, że przepis art. 83 ust. 3 u.f.i. obejmuje wszystkie

316 Por. A. Chłopecki, Jednostki uczestnictwa, Przegląd Podatkowy 1993, nr 9, s. 31 i G. Borowski, (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Warszawa 2014, s. 362.

317 Por. E. Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga IV – Spadki, Warszawa 1995, s. 20 (uwaga nr 100 do art. 922 k.c.).

318 Por. L. Sobolewski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach inwestycyjnych.

Komentarz, Warszawa 1999,s. 345.

196

czynności mortis causa³¹⁹. Jednakże w następstwie nowelizacji Kodeksu cywilnego z dnia 18 marca 2011 r.³²⁰, na mocy której wprowadzono do polskiego porządku prawnego instytucję zapisu windykacyjnego (art. 981¹-981⁶ k.c.), mającą zastosowanie do praw majątkowych zbywalnych (por. art. 981¹ § 2 k.c., zawierający enumeratywne wyliczenie przedmiotów zapisu windykacyjnego), wyłączona jest możliwość objęcia jednostek uczestnictwa zapisem windykacyjnym³²¹.

W kontekście dziedziczenia jednostek uczestnictwa wskazać również należy, iż w art. 111 u.f.i. przewidziano analogiczną regulację do przepisów art. 55 i 56 u.p.b., z których wynika obowiązek wypłaty przez bank odpowiednich sum z rachunków i lokat bankowych w przypadku śmierci ich posiadacza na rzecz osób przedstawiających dowód poniesienia kosztów pogrzebu (a także kwot równych wpłatom na rachunki dokonanym przez organ wypłacający świadczenie z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego albo uposażenie w stanie spoczynku – brak takiego unormowania w art. 111 u.f.i.) oraz na rzecz uposażonych osób bliskich zmarłego posiadacza rachunku lub lokaty.

Osobami uprawnionymi do otrzymania odpowiednich kwot tytułem odkupienia jednostek uczestnictwa w razie śmierci uczestnika są odpowiednio: (i) osoba legitymująca się dowodem poniesienia kosztów urządzenia pogrzebu uczestnika, przeprowadzonego zgodnie ze zwyczajem przyjętym w danym środowisku oraz (ii) osoba wskazana przez uczestnika funduszowi jako uposażona (tzw. dyspozycja na wypadek śmierci, która może być w każdym czasie odwołana lub zmieniona, zgodnie z art. 111 ust. 4 u.f.i.).

W tym ostatnim przypadku suma należności do wypłaty z tytułu odkupionych jednostek uczestnictwa nie może przekroczyć: (i) równowartości przypadającego na ostatni miesiąc przed śmiercią uczestnika funduszu 20-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa GUS, ani (ii) łącznej wartości jednostek uczestnictwa zapisanych w rejestrze uczestnika.

Odstępstwem od powyższej zasady jest sytuacja, w której uczestnik nabył jednostki uczestnictwa wspólnie z inną osobą (która przeżyła otwarcie spadku po współuczestniku)

319 Por. M. Dyl, Fundusze inwestycyjne. Zasady funkcjonowania, Warszawa 2001, s. 61 oraz L. Sobolewski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 345.

320 Dz. U. z 2011 r., Nr 85, poz. 458. Nowelizacja weszła w życie z dniem 23 października 2011 r.

321 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 362; szerzej w tej kwestii:

por. W. Żukowski, Projektowane wprowadzenie zapisu windykacyjnego do polskiego prawa spadkowego, KPP 2010, z. 4.

197

i stąd są one zapisane we wspólnym rejestrze (art. 111 ust. 2 u.f.i.). Wówczas ani kwoty wypłacone osobom uprawnionym zgodnie z art. 111 ust. 1 u.f.i., ani też jednostki uczestnictwa, które wprawdzie nie zostały wykupione w ramach omawianej procedury, lecz odpowiadają łącznie wartościom wskazanym w powyższym przepisie ustawy, nie stanowią przedmiotu dziedziczenia, a tym samym nie wchodzą do masy spadkowej.

Wszystkie pozostałe jednostki uczestnictwa oraz niepobrane przez uczestnika kwoty pieniężne znajdujące się na jego rachunku wchodzą zaś do spadku na zasadach ogólnych.

Na marginesie, w tym kontekście wspomnieć należy o poglądach wyrażonych w literaturze i orzecznictwie sądów administracyjnych w przedmiocie zagadnienia, czy uprawnienie spadkodawcy do uwzględnienia kosztu nabycia jednostek uczestnictwa przy ustalaniu dochodu z ich zbycia ma charakter majątkowy i podlega sukcesji w rozumieniu art. 97 § 1 Ordynacji podatkowej. W szczególności, wskazuje się w piśmiennictwie, iż uregulowana w art. 23 ust. 1 pkt 38) in fine u.p.d.o.f. instytucja odłożenia w czasie prawa do odliczenia wydatków na nabycie jednostek uczestnictwa do momentu ich zbycia stanowi wyłącznie element konstrukcyjny podatku dochodowego od dochodów z takich instrumentów³²². Zgodnie z powołanym przepisem, wydatki takie są kosztem uzyskania przychodu z odpłatnego zbycia m.in. w drodze odkupienia albo umorzenia tytułów uczestnictwa w funduszach – w związku z tym w orzecznictwie przyjmuje się, że spadkodawca nabywa prawo do uwzględnienia przy ich zbyciu wydatków poniesionych na nabycie jednostek uczestnictwa już z chwilą ich nabycia od funduszu, natomiast prawo do rozpoznania tych wydatków jako kosztu uzyskania przychodu aktualizuje się dopiero z chwilą ich zbycia (w tym przypadku na skutek otwarcia spadku). Konkludując, z uprawnienia tego skorzystałby spadkodawca, gdyby dokonał zbycia instrumentów finansowych za życia, a zatem prawo to – pomimo konkretyzacji dopiero z dniem otwarcia spadku – ma charakter majątkowy i stanowi przedmiot sukcesji spadkobierców, o której mowa w art. 97 § 1 o.p.³²³.

322 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 362.

323 Por. G. Borowski (w:) R. Mroczkowski (red.) Ustawa o funduszach…, s. 362-363. Autor powołuje w tym kontekście wyroki WSA w Warszawie: z dnia 28 lipca 2011 r., III SA/Wa 31/11, LEX nr 863065, oraz z dnia 12 stycznia 2012 r., III SA/Wa 822/11, LEX nr 1109927; por. jednak odmiennie NSA w wyroku z dnia 10 lutego 2009 r., II FSK 1624/07, LEX nr 518744; wyrok NSA z dnia 2 grudnia 2011 r., II FSK 2557/10, LEX nr 1089063.

198