Charakterystyka reguł interpretacji przewidzianych w KWPT

Reguły wykładni prawa wewnętrznego stosunkowo rzadko pod-legają kodyfikacji – są one wytworem tradycji i kultury prawnej2. Kodyfikacja tych reguł w prawie międzynarodowym podjęta w KWPT jest z tego punktu widzenia cechą wyróżniającą tę gałąź prawa3.

Konwencja Wiedeńska z 1969 r., stanowiąc kodyfikację dotych-czas obowiązujących norm zwyczajowych w dziedzinie prawa trakta-tów, przyjęła szczególne rozwiązanie – wiążącą dla stron ogólną regułę interpretacji. Zgodnie z postanowieniem art. 31 ust. 1 KWPT traktat należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu.

Uważa się, że ta ogólna reguła stanowi kompromis pomiędzy różnymi podejściami do wykładni. Skłania się bowiem w kierunku podejścia tekstualnego, uwzględnia jednak podejście teleologiczne i dopuszcza pewne elementy podejścia intencjonalnego4.

Zgodnie z wyjaśnieniami Komisji Prawa Międzynarodowego (KPM) w art. 31 ust. 1 KWPT zawarte zostały trzy reguły:

Pierwsza – interpretacja w dobrej wierze – wynika bezpośrednio z zasady

pacta sunt servanda. Druga reguła stanowi sedno podejścia tekstualnego: domniemuje się, że strony miały taką intencję, która wynika ze zwyczajnego znaczenia wyrażeń przez nie użytych. Trzecia reguła jest zarówno regułą zdro-wego rozsądku, jak i dobrej wiary: zwyczajne znaczenie wyrażenia nie może być ustalane abstrakcyjne, lecz w kontekście traktatu i w świetle jego przed-miotu i celu5.

2 Zob. L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 77.

3

Zwraca na to uwagę L. Leszczyński, Konwencja Europejska w argumentacjach

interpretacyj-nych polskiej praktyki sądowej, „Biuletyn Informacyjny Rady Europy” 2003, nr 3, s. 66.

4 M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa 2007, s. 123.

W dalszej części art. 31 w ust. 2 wyjaśniono, iż dla celów inter-pretacji traktatu kontekst obejmuje, oprócz tekstu, łącznie z jego wstę-pem i załącznikami:

a) każde porozumienie dotyczące traktatu, osiągnięte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem traktatu;

b) każdy dokument sporządzony przez jedną lub więcej stron przyjęty przez inne strony jako dokument odnoszący się do traktatu.

Zgodnie z art. 31 ust. 3 KWPT łącznie z kontekstem należy brać pod uwagę: każde późniejsze porozumienie między stronami, doty-czące interpretacji traktatu lub stosowania jego postanowień; każdą późniejszą praktykę stosowania traktatu, ustanawiającą porozumienie stron co do jego interpretacji oraz wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stro-nami. Natomiast w myśl art. 31 ust. 4 specjalne znaczenie należy przy-pisywać wyrazowi wówczas, gdy ustalono, że taki był zamiar stron. W art. 32 Konwencji Wiedeńskiej dotyczącym uzupełniających środków interpretacji postanowiono, iż można odwoływać się do takich środków łącznie z pracami przygotowawczymi do traktatu oraz okolicznościami jego zawarcia, aby potwierdzić znaczenie wynikające z zastosowania artykułu 31 lub aby ustalić znaczenie, gdy interpretacja oparta na artykule 31 pozostawia znaczenie dwuznacznym lub nieja-snym albo prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nieroz-sądnego.

Reguła z art. 31 KWPT nakazuje zatem posługiwać się dla wyja-śnienia treści traktatu metodą gramatyczno-językową i logiczną w związku z ustalaniem „zwykłego znaczenia wyrazów użytych w traktacie”. Konwencja Wiedeńska nie wskazuje jednak co należy rozumieć przez „zwykłe znaczenie wyrazów”. Uznaje się, iż określe-nie to odnosi się do „bieżącego, normalnego oraz codziennego użycia języka”6. Nakazuje ona także stosować metodę systemową, bo tekst postanowienia musi być odczytywany w świetle jego kontekstu oraz metodami celowościową i funkcjonalną, w związku z nakazem inter-pretacji pojęć traktatowych „w świetle przedmiotu i celu” traktatu. 6 Zob. m.in. M.E. Villiger, op. cit., s. 317, 324.

Każda z tych metod może być wspierana metodą historyczną, zgodnie z art. 32 KWPT7.

W doktrynie prawa międzynarodowego zwraca się uwagę na cztery cechy rozwiązania przyjętego w KWPT. Po pierwsze, ogólna reguła interpretacji przewidziana w art. 31 posiada status obowiązują-cego prawa. Po drugie, reguła ta przyjmuje w istocie metodę mie-szaną – literalno-systemowo-telelogiczną. Po trzecie, interpretacja subiektywna ma charakter uzupełniający. Po czwarte, wskazuje się, iż interpretacja powinna uwzględniać także późniejsze porozumienie między stronami, późniejszą praktykę stosowania traktatu oraz odpo-wiednie reguły prawa międzynarodowego mające zastosowanie pomiędzy stronami, co stanowi wyraz dopuszczenia wykładni dyna-micznej do interpretacji norm prawa międzynarodowego8.

Kwestią sporną jest natomiast kwestia hierarchii poszczególnych metod wykładni oraz zasad rozstrzygania kolizji, gdy różne dyrek-tywy wykładni prowadzą do odmiennych rezultatów. Zadaniem S. Nahlika Komisja Prawa Międzynarodowego przyznała priorytet wykładni tekstualnej, ten bowiem rodzaj wykładni przeważa we współczesnej praktyce i doktrynie9. A. Wyrozumska zauważa jednak, iż w art. 31 nie chodzi o hierarchiczną sekwencję testów, które miałyby być stosowane, ale o jedną całościową zasadę interpretacji obejmując kilka różnych elementów10. Uznaje się, iż brak hierarchii potwierdza użycie liczby pojedynczej w tytule art. 31 „Ogólna reguła interpretacji”.

Pomimo, iż ogólna reguła interpretacji zawarta w art. 31 KWPT ma charakter zwyczajowy, sądy takie, jak Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, zaczęły się powoływać na reguły interpretacji zawarte w KWPT stosunkowo późno. Ogólna reguła interpretacji zawarta w art. 31 KWPT, a także reguła z art. 32, zostały potwierdzone w orzecznictwie MTS jako normy prawa zwyczajowego (m.in. w orze-czeniu w sprawie platform naftowych, Iran przeciwko USA oraz w sprawie Legrand, Niemcy przeciwko USA). W orzecznictwie MTS 7

C. Mik, Metodologia interpretacji…, s. 28.

8 Zob. A. Wyrozumska, op. cit., s. 332.

9 S. Nahlik, Kodeks prawa traktatów, Warszawa 1976, s. 178.

zaznaczyła się przy tym pewna tendencja do przyznawania prymatu wykładni tekstualnej11. Stanowisko MTS, podobnie jak i innych sądów międzynarodowych, nie jest jednak jednoznaczne. Z kolei w orzecznic-twie Trybunału Arbitrażowego sorzecznic-twierdzono, iż nie można poprzesta-wać na wykładni literalnej i pomijać inne elementy wykładni12. Warto w związku z tym przypomnieć stwierdzenie Trybunału Arbitrażowgo w sprawie jeziora Lanoux, iż „prawo międzynarodowe nie przyjęło żadnego absolutnego i sztywnego sposobu interpretacji”13.

Warto zwrócić uwagę na pewną specyfikę wykładni systemowej w prawie międzynarodowym. Z uwagi bowiem na nie występowanie w nim co do zasady hierarchii norm, a zwłaszcza takiej hierarchii, jaka występuje w prawie wewnętrznym, zasady wykładni systemowej dotyczą tu poziomego aspektu tego systemu prawa14. Oznacza to m.in., iż przy wykładni norm prawa międzynarodowego obowiązuje zakaz interpretacji tych norm w izolacji i w sposób prowadzący do ich sprzeczności oraz luk. Nadto kładzie się nacisk, podobnie jak w przy-padku wykładni prawa wewnętrznego, na obowiązek wykładni norm tego prawa zgodnie z jego z ogólnymi zasadami15. Przejawem systemo-wych reguł wykładni jest art. 31 ust. 1 KWPT mówiący o interpretacji norm prawa międzynarodowego w ich kontekście oraz art. 31 ust. 2 określający, co obejmuje kontekst dla potrzeb interpretacji traktatu. Istotne znaczenie ma tu również art. 31 ust. 3 stanowiący, iż łącznie z kontekstem należy brać pod uwagę późniejsze porozumienia pomię-dzy stronami dotyczące interpretacji traktatu lub stosowania jego 11 Zob. np. wyrok w sprawie sportu terytorialnego między Libią a Czadem, w którym MTS stwierdził, iż „interpretacja powinna być przede wszystkim oparta na samym tekście umowy”, „International Court of Justice Rports” 1994, par. 41. Z kolei w opinii w spra-wie członkostwa państw w ONZ MTS uznał, iż jeśli naturalne i zwykłe znaczenie słów nie budzi wątpliwości, to oznacza to koniec wykładni. Tylko wówczas, jak stwierdził MTS w wyroku z 21.11.1991 r. w sprawie granic morskich między Gwineą-Bissau i Sene-galem, wynik wykładni tekstualnej jest niejednoznaczny lub prowadzi do nieracjonal-nego rezultatu, należy stosować inne metody wykładni. Zob. też L. Morawski, Zasady

wykładni prawa, Toruń 2010, s. 286.

12 A. Wyrozumska, op. cit., s. 336.

13

Wyrok w sprawie Hiszpania przeciwko Francji z 16.11.1957 r., „Recueil des sentences arbi-trales”, vol. XII, s. 281.

14 Zwraca na to trafnie uwagę L. Morawski, op. cit., s. 290–291.

postanowień, praktykę stosowania traktatu oraz odpowiednie normy prawa międzynarodowego mające zastosowanie w stosunkach między stronami.

Z kolei przez wykładnię funkcjonalną na gruncie prawa między-narodowego proponuje się rozumieć nie tylko wykładnię teleolo-giczną (celowościową), ale także m.in. wykładnię subiektywną, intencjonalną, zasadę efektywności oraz zakaz wykładni, która prowa-dzi do rezultatów oczywiście niesprawiedliwych lub irracjonalnych16. W przypadku art. 31 KWPT wyrazem wykładni funkcjonalnej jest nie tylko nakaz interpretacji traktatu w świetle jego przedmiotu i celu, ale także nakaz wykładni traktatów w dobre wierze. Uznaje się przy tym, iż idzie tu o taki nakaz interpretacji, który będzie zgodny z wolą kon-traktujących stron biorąc pod uwagę ich uzasadnione interesy oraz prowadzący do wykładni sprawiedliwej dla wszystkich stron17.

Postanowienie art. 31 KWPT nie określa zasad rozstrzygania kolizji w sytuacji, gdy różne dyrektywy wykładni prowadza do odmiennych rezultatów interpretacyjnych. Istnieją dwa stanowiska usiłujące wyjaśnić ten stan rzeczy. Według pierwszego, strony KWPT, nie mogąc się porozumieć w kwestii wyboru właściwych dyrektyw preferencji, postanowiły pozostawić rozstrzygnięcie tego problemu praktyce międzynarodowej, a w szczególności orzecznictwu sądów międzynarodowych. W myśl drugiego, w art. 31 ust. 1 KWPT celowo nie ustalono żadnej hierarchii między dyrektywami wykładni, ponie-waż uznano, iż wszystkie dyrektywy powinny być stosowane komple-mentarnie, a interpretator powinien dążyć do takiego wyniku wykładni, który by w największym stopniu harmonizował rezultaty ich zastosowania18.

Specyficznym uwarunkowaniem wykładni umów międzynaro-dowych jest to, iż ich teksty są sporządzane w dwóch lub więcej języ-kach. Konwencja Wiedeńska reguluje ten problem w art. 33 stanowiąc, iż „jeżeli tekst traktatu został ustalony jako autentyczny w dwóch lub więcej językach, ma jednakową moc w każdym z nich, chyba że traktat postanawia lub strony uzgodniły, iż w przypadku rozbieżności okre-16 Ibidem, s. 291.

17 Ibidem.

ślony tekst jest rozstrzygający”. Przyjmuje się tu ponadto domniema-nie, iż wyrazy użyte w traktacie mają to samo znaczenie w każdym z tekstów autentycznych.

Trzeba też wspomnieć, iż nie wszystkie reguły interpretacji zostały wymienione w KWPT. Przykładowo pominięta została zasada efektywności, zgodnie z którą nie jest dopuszczalna taka wykładnia, która pozbawia normę znaczenia lub efektywności. W czasie prac nad KWPT uznano, iż zasada ta zawiera się w zasadzie dobrej wiary i wynika implicite z odwołania się Konwencji do celu i przedmiotu umowy19. Jak zauważa A. Wyrozumska, Komisja Prawa Międzynaro-dowego wolała nie wprowadzać tej zasady chcąc uniknąć wykładni nadmiernie rozszerzającej znaczenie traktatu20.

3. Decyzja Trybunału o zastosowaniu art. 31–33 KWPT do wykładni EKPC – sprawa Golder

KWPT, co do zasady, ma zastosowanie do wszystkich rodzajów traktatów międzynarodowych bez względu na ich charakter. W dys-kusji o zastosowaniu Konwencji Wiedeńskiej do interpretacji EKPC podnoszono jednak, iż ta pierwsza weszła w życie 27 stycznia 1980 r., natomiast EKPC została zawarta dnia 4 listopada 1950 r., a weszła w życie 3 września 1953 r. Na podstawie artykułu 4 KWPT można zatem a contrario wnioskować, iż nie ma ona formalnie zastosowania do EKPC jako traktatu zawartego przed jej wejściem w życie.

Decyzja o zastosowaniu reguł interpretacji przewidzianych w KWPT do wykładni postanowień EKPC podjęta została przez Try-bunał w sprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 1975 r. W tej sprawie Trybunał po raz pierwszy też odniósł się do art. 31 KWPT. Odnotować jednak należy, iż wcześniej na art. 33 ust. 4 powołał się w swojej opinii odrębnej sędzia Verdross w sprawie Ringeisen

prze-ciwko Austrii21.

19 A. Wyrozumska, op. cit., s. 347.

20 Ibidem.

Sprawa Golder dotyczyła prawa dostępu do sądu osoby przeby-wającej w więzieniu. Pojawiło się tu zatem istotne pytanie – czy art. 6 ust. 1 Konwencji gwarantuje prawo do rzetelnego procesu tylko w odniesieniu do postępowań będących w toku, czy też wynika z niego również prawo dostępu do sądu, tj. w związku z zamiarem wszczęcia postępowania?

Warto zauważyć, iż kwestia zastosowania KWPT do interpretacji Konwencji w tej sprawie została poruszona w wystąpieniu strony rzą-dowej oraz przez Europejską Komisję Praw Człowieka (Komisję). Try-bunał stwierdził w związku z tym, iż jest „gotowy rozważyć (…), iż powinien kierować się artykułami 31 do 33 Konwencji Wiedeńskiej z 23 maja 1969 r. o prawie traktatów”22.

Trybunał odnotował fakt, iż KWPT nie weszła jeszcze w życie w czasie orzekania w sprawie Golder, a także, iż zgodnie z art. 4 nie działa ona wstecz. Jednakże zauważył, iż Konwencja ta potwierdza „ogólnie przyjęte zasady prawa międzynarodowego, do których Try-bunał już się odnosił”. Dalej TryTry-bunał stwierdził, iż weźmie pod uwagę postanowienia KWPT dotyczące interpretacji traktatów z zastrzeżeniem jednak art. 5 KWPT, który stanowi, iż Konwencja ta ma zastosowanie do każdego traktatu, który jest aktem konstytucyj-nym organizacji międzynarodowej, oraz do każdego traktatu przyję-tego w ramach organizacji międzynarodowej, jednakże bez uszczerbku dla jakichkolwiek odpowiednich reguł organizacji.

W dalszej części uzasadnienia wyroku ETPC przedstawił wykładnię art. 31 KWPT stwierdzając, iż:

W sposobie, w jakim jest to zaprezentowane w generalnej zasadzie inter-pretacji przedstawionej w art. 31 Konwencji Wiedeńskiej, proces odkrywania i określania prawdziwego znaczenia pojęć traktatowych stanowi jedność, poje-dynczą łączną operację. Ta generalna zasada, ściśle zintegrowana, stawia na tej samej płaszczyźnie różnorodne elementy wyliczone w czterech paragrafach tego artykułu23.

22 Wyrok w sprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 21.02.1975 r., skarga nr 4451/70, par. 29.

Tym samym ETPC opowiedział się za stanowiskiem, iż art. 31 KWPT nie wprowadza formalnej hierarchii poszczególnych metod interpretacji.

Polemizując z literalną wykładnią art. 6 ust. 1 ETPC przedsta-wioną przez władze krajowe, argumentujące, iż z tego postanowienia nie wynika prawo dostępu do sądu, Trybunał stwierdził m.in., iż zwrot „przy rozstrzyganiu sporów dotyczących jego praw i obowiąz-ków o charakterze cywilnym” nie odnosi się jedynie do postępowań sądowych będących w toku24. Wychodząc jednak poza samą językową warstwę tekstu Konwencji, ETPC zwrócił uwagę, iż zgodnie z art. 31 ust. 2 KWPT preambuła stanowi integralny element kontekstu. Co więcej, preambuła ta jest co do zasady użyteczna jak chodzi o ustale-nie przedmiotu oraz celu instrumentu poddanego interpretacji25.

Sięgając zatem do preambuły EKPC Trybunał wskazał na jedną z wymienionych tam wartości Konwencji jaką są rządy prawa (the rule

of law). Nie jest to przy tym, jak zauważył ETPC, odwołanie się o

cha-rakterze retorycznym, bowiem „jedną z przyczyn, dla których pań-stwa-strony postanowiły podjąć pierwsze kroki w kierunku zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji było ich głęboka wiara w rządy prawa”. Co więcej, Trybunał zauważył też, iż Statut Rady Europy w dwóch miej-scach mówi o rządach prawa, tj. w preambule oraz w art. 326.

Dalej EPTC stwierdził także, iż zgodnie z art. 31 ust. 3 lit c KWPT łącznie z kontekstem należy brać pod uwagę: „wszelkie odpo-wiednie normy prawa międzynarodowego mające zastosowanie w sto-sunkach między stronami”. Do tych norm zaliczyć należy także ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane w rozumie-niu art. 38 ust. 1 lit. c Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawie-dliwości. Pośród tych zasad jest także powszechnie uznana fundamentalna zasada prawa, iż należy zapewnić możliwość przedsta-wienia roszczenia o charakterze cywilnym sędziemu27.

24

Ibidem, par. 31.

25 Ibidem, par. 34.

26 Ibidem.

Gdyby art. 6 ust. 1 był rozumiany jako odnoszący się wyłącznie do postępowania, które już zostało wszczęte przed sądem, państwo--strona mogłoby, bez naruszania tego postanowienia, zlikwidować sądy lub przekazać ich jurysdykcję w zakresie pewnych spraw orga-nom cywilnym podlegającym władzy rządowej. Byłoby to nie do pogodzenia z zasadą rządów prawa. Zatem „nie do pomyślenia, w opinii Trybunału jest, aby art. 6 ust. 1 określał szczegółowo procedu-ralne gwarancje przysługujące stronom procesu cywilnego nie chro-niąc tego, co de facto umożliwia korzystanie z tych gwarancji, to jest prawa dostępu do sądu”28.

ETPC doszedł następnie do wniosku końcowego „bez potrzeby sięgania do uzupełniających środków interpretacji”, o czym mówi art. 32 KWPT. Stwierdził on mianowicie, iż „biorąc pod uwagę powyższe rozważania, dojść należy do wniosku, iż prawo dostępu do sądu sta-nowi element tkwiący w prawie przewidzianym w art. 6 ust. 1”. Dodał też od razu, iż nie jest to ekstensywna interpretacja nakładająca nowe obowiązki na państwa, jest ona bowiem oparta na wyrazach zawartych w pierwszym zdaniu art. 6 ust. 1 EKPC odczytywanym w jego kontek-ście oraz mając na uwadze przedmiot oraz cel Konwencji jako traktatu prawotwórczego, a także generalne zasady prawa”29. Konwencja zatem gwarantuje każdemu w art. 6 ust. 1 „prawo do rozpatrzenia każdego roszczenia dotyczącego jego prawa i obowiązków o charakterze cywil-nym” przez sąd lub trybunał30.

W skrócie rozumowanie Trybunału w sprawie Golder można przedstawić w następujący sposób:

4. interpretując traktat musimy sięgać do przedmiotu i celu trak-tatu;

5. przedmiotem i celem EKPC jest ochrona rządów prawa;

6. nie można sobie wyobrazić rządów prawa w sprawach cywil-nych bez prawa dostępu do sądu;

7. prawo dostępu do sądu zawarte jest w prawie do rzetelnego pro-cesu przewidzianym w art. 6.;

8. Konwencja chroni prawo dostępu do sądu. 28 Ibidem.

29 Ibidem par. 36.

Wniosek Trybunału wynikający z wykładni dokonanej w opar-ciu o KWPT miał istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia całej sprawy. ETPC uznał bowiem, iż poprzez odmowę wydania skarżącemu prze-pustki z zakładu karnego po to, by mógł skonsultować się z prawni-kiem w celu wniesienia pozwu do sądu, władze Zjednoczonego Królestwa naruszyły jego prawo dostępu do sądu gwarantowane przez art. 6 ust. 1 Konwencji31.

Uzasadnienie wyroku w sprawie Golder zasługuje na uwagę z kilku względów. Przede wszystkim wynika z niego jaką dokładnie rolę odegrały reguły interpretacji przewidziane w artykułach 31–33 Konwencji Wiedeńskiej w procesie wykładni i stosowania Konwencji. Co więcej, Trybunał wyjaśnił także, dlaczego nie zastosował pewnych dyrektyw interpretacji z KWPT, np. dotyczących korzystania z uzupeł-niających środków interpretacji.

Orzeczenie w sprawie Golder uznawane jest także za precedens interpretacyjny, tj. wyrok dotyczący reguł wykorzystywanych przez ETPC w procesie interpretacji – w tym przypadku był to precedens interpretacyjny dotyczący reguł interpretacji zawartych w KWPT32. Jako taki wyrok w sprawie Golder powinien zatem stanowić ważny punkt odniesienia przy dokonywaniu interpretacji postanowień Kon-wencji. Był to zarazem także precedens dotyczący wykładni prawa do rzetelnego procesu – poprzez ustalenie, iż z tego prawa wynika „prawo dostępu do sądu”.

Istotne jest także to, iż jak pokazuje sprawa Golder, reguły inter-pretacji przewidziane w KWPT nie tylko nie stanowią przeszkody dla interpretacji postanowień Konwencji na korzyść praw człowieka, ale też stosunkowo dobrze nadają się do uzasadnienia interpretacji posze-rzającej zakres praw chronionych tą Konwencją.

31 Ibidem, par. 40.

32 Zob. M. Balcerzak, Zagadnienie precedensu w prawie międzynarodowym praw człowieka, Toruń 2008 s. 174.

4. Orzecznictwo ETPC wykorzystujące reguły