Próba charakterystyki oraz oceny zastosowania reguł interpretacji przewidzianych w KWPT przez ETPC

Przedstawiona wyżej analiza zastosowania reguł interpretacji z KWPT w orzecznictwie strasburskim pokazuje, iż trudno mówić o jednolitym podejściu Trybunału do tych reguł96. Trybunał odwołuje się do zasad z art. 31 ust. 1 KWPT przy ustalaniu znaczenia zwłaszcza 93 Ibidem, par. 62.

94

Zob. m.in. ibidem, par. 61.

95 Opinia zbieżna sędziego Malinverini, do którego dołączył sędzia Kovler, do wyroku w sprawie Schalk i Kopf.

niektórych pojęć zawartych w Konwencji – dotyczy to jednak stosun-kowo wąskiej grupy postanowień – najczęściej art. 5 (Litwa), art. 12 (Johnson) czy art. 1 Protokołu I (Lithgow). Nierzadko ETPC powołuje się też na art. 31 KWPT stosując wykładnię systemową. Ważną rolę odgrywa z pewnością w orzecznictwie także wykładnia teleologiczna odwołująca się do przedmiotu i celu Konwencji, zgodnie z art. 31 ust. 1 KWTP.

Istotne jest tu, iż art. 31 KWPT wskazując, iż interpretacja powinna uwzględniać także późniejsze porozumienie między stro-nami, późniejszą praktykę stosowania traktatu oraz odpowiednie reguły prawa międzynarodowego mające zastosowanie pomiędzy stronami, dopuszcza stosowanie wykładni dynamicznej, która zasad-niczo dominuje w orzecznictwie strasburskim.

Orzeczenia w sprawach Loizidou, Mamatkulov czy Bankowic poka-zują, iż zastosowanie przez ETPC reguł interpretacji przewidzianych w KWPT wykracza poza li tylko postanowienia materialne Konwencji, jak i jej protokołów. Reguły te bowiem zostały zastosowane m.in. w takich kwestiach jak terytorialny zakres zastosowania Konwencji w świetle jej art. 1, podstaw prawnych stosowania środków tymczaso-wych czy możliwości terytorialnego ograniczenia deklaracji składa-nych na podstawie art. 25 EKPC.

Na uwagę zasługują zwłaszcza te orzeczenia, w których Trybu-nał odwołuje się do zasad interpretacji przewidzianych w KWPT w związku z rozpatrywaniem kwestii z zakresu ogólnego prawa mię-dzynarodowego, takich, jak zagadnienie zakresu jurysdykcji, immu-nitetu państwa czy konieczności wykonania zobowiązań przez państwo-stronę wynikających z przynależności do organizacji między-narodowej.

Można w związku z tym uznać, iż powoływanie się na zasady wykładni sformułowane w artykułach od 31 do 33 KWPT służy pokre-śleniu związku systemu EKPC jako reżimu szczególnego z systemem ogólnego prawa międzynarodowego. Ma to szczególne znaczenie w kontekście obaw związanych ze zjawiskiem fragmentacji prawa mię-dzynarodowego, a zwłaszcza dotyczących podważania jedności

powszechnego systemu prawa międzynarodowego97. Otwieranie się systemu EKPC na reguły interpretacji z KWPT stanowi zatem argu-ment przemawiający przeciwko uznaniu go za reżim autonomiczny o charakterze zamkniętym (tzw. self-contained regime).

Powoływanie się na reguły interpretacji z KWPT pełni też do pewnego stopnia rolę legitymizującą w orzecznictwie Trybunału. Try-bunał wykorzystuje te reguły jako argument wzmacniający przyjęte uzasadnienie takiego, a nie innego rozstrzygnięcia. Można także przy-jąć, iż stosowanie zasad z KWPT wzmacnia pozycję samego Trybunału oraz przyczyniają się do zapewnienia autorytetu całości jego orzecz-nictwa.

Wiąże się z tym podejmowana niekiedy w literaturze przed-miotu krytyka niektórych orzeczeń strasburskich. Przykładowo H. Golsong krytycznie ocenił orzeczenia Komisji w sprawie Cruz Varas

i innie przeciwko Szwecji, w której kompetencja Komisji do zastosowania

środków tymczasowych została oparta na interpretacji art. 25 EKPC oraz Reguły 36 Regulaminu Komisji oraz w sprawie Chrysootomos

prze-ciwko Turcji, w której Komisja zakwestionowała terytorialne

ogranicze-nie zawarte w deklaracji Turcji o uznaniu kompetencji Komisji do przyjmowania skarg indywidualnych, na podstawie art. 25 EKPC. Pomimo, iż Komisja powołała się w tych sprawach na reguły interpre-tacji z KWPT, H. Golsong zarzucił, iż w pierwszej z tych spraw, uzna-jąc kompetencję do stosowania środków tymczasowych, wyszła ona poza „zwykłe znaczenie wyrazów” użytych w Konwencji. W drugiej natomiast sprawie skrytykowane zostało stanowisko Komisji w kwestii niedopuszczalności deklaracji terytorialnych w deklaracji złożonej przez Turcję na podstawie art. 25 EKPC. Autor ten zarzucił Komisji

97 W. Czapliński zauważa, iż nawet jeżeli sądy międzynarodowego wyspecjalizowane roz-strzygają spory z konkretnej wąskiej dziedziny prawa międzynarodowego, to i tak poru-szają się na gruncie powszechnego prawa międzynarodowego. Dla tego autora przejawem tego jest m.in. to, iż wszystkie sądy międzynarodowe przyjmują zasady wykładni sformułowane w KWPT. Zob. W. Czapliński, Mulitplikacja sądów

międzynarodo-wych – szansa czy zagrożenie dla jedności prawa międzynarodowego, [w:] J. Kolasa, A. Kozłow-ski, Rozwój prawa międzynarodowego – jedność czy fragmentacja?, Wrocław 2007, s. 111.

„poważny brak poszanowania Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Trak-tatów”98.

Późniejsze orzeczenia Trybunału w sprawach Loizidou przeciwko

Turcji oraz Mamatkulov i Askarov przeciwko Turcji pokazały jednak, iż

Trybunał kontynuował linię orzeczniczą Komisji w sprawie zarówno ograniczeń terytorialnych w deklaracjach złożonych na podstawie art. 25 EKPC, jak i w sprawie stosowania środków tymczasowych. W obu orzeczeniach powołane zostały reguły interpretacji z KWPT, aczkol-wiek, jak już wspomniano, akcent położony został nie na zasadę wykładni w oparciu o zwykłe znaczenie wyrazów użytych w Konwen-cji, ale np. późniejszą praktykę państw potwierdzającą nie stosowanie ograniczeń terytorialnych w deklaracjach składanych na podstawie art. 25 (Loizidou), czy też zasadę dobrej wiary, interpretacji celowościowej oraz zasadę efektywności w przypadku stosowania środków tymcza-sowych (Mamatkulov).

Łączy się to z kolei z zagadnieniem selektywnego sięgania do reguł interpretacji z KWPT. Można bowiem odnieść wrażenie, iż ETPC stosuje wprawdzie postanowienia z KWPT dotyczące interpretacji traktatów, wykorzystuje jednakże z nich te elementy, które najbardziej nadają się do uzasadnienia przyjętego rozstrzygnięcia. Można tu zary-zykować tezę, iż odwoływanie się do metod wykładni z KWPT uzależ-nione jest w dużym stopniu od dyskrecjonalności Trybunału i potrzeb konkretnego rozstrzygnięcia. W literaturze przedmiotu wskazuje się np., iż Trybunał sięga do materiałów z prac przygotowawczych ela-stycznie i według swojego uznania, wówczas, gdy uznaje, iż przyczyni się do rozstrzygnięcia sporu99.

ETPC opiera się wprawdzie na „zwykłym znaczeniu” wyrazów występujących w obu autentycznych wersjach językowych Konwencji. Ustala on jednak także, czy to zwykłe znaczenie wyrazów nie jest sprzeczne z kontekstem, w którym występuje, oraz czy znajduje potwierdzenie w przedmiocie i celu postanowień Konwencji100. 98 Oba orzeczenia H. Golsong określił mianem „dewiacji”. H. Golsong, op. cit., s. 151–155,

161–162.

99 M.M. Forowicz, op. cit., s. 70.

100 Przykładowo w sprawie Luedicke, Belkacem i Koç przeciwko Niemcom Trybunał ustalał, czy zwykłe znaczenie wyrazu „bezpłatnej” (fr. gratuitement, ang. free) występujące w art. 6

Metoda wykładni literalnej sama w sobie nie jest zatem rozstrzygająca lub wystarczająca w interpretacji EKPC, w szczególności gdy pozo-staje w sprzeczności z ogólną zasadą, iż fundamentalne prawa jed-nostki powinny być chronione101. W takim przypadku decydującą rolę odgrywają inne metody wykładni.

Pewną specyfikę wykazuje też powoływanie się na wykładnię systemową przez EPTC, w szczególności poprzez art. 31 ust. 3 lit. c KWPT. Trybunał zgadza się zatem, iż Konwencja nie może być inter-pretowana w izolacji, ale w związku z wszelkimi odpowiednimi nor-mami prawa międzynarodowego mającymi zastosowanie pomiędzy stronami, z tym jednak zastrzeżeniem, iż Trybunał przypisuje Kon-wencji Europejskiej charakter nadrzędny. Znajduje to odzwierciedlenie we wzmiance o szczególnym charakterze Konwencji jako instrumentu europejskiego porządku publicznego na rzecz ochrony praw jednostki oraz własnej misji Trybunału zgodnie z art. 19 Konwencji102.

Co się tyczy natomiast wykładni teleologicznej, Trybunał okre-ślił dwa częściowo ze sobą kolidujące zasadnicze cele, którym podpo-rządkowane jest stosowanie metody teleologicznej, mianowicie „ochrona praw jednostki” oraz utrzymanie i rozwój „ideałów i warto-ści społeczeństwa demokratycznego”103. Trafnie zauważa C. Mik, iż wykładnia teleologiczna w przypadku EKPC wykazuje pewną specy-fikę wiążącą się właśnie z uwzględnianiem tych dwóch, pozostających ze sobą częściowo w konflikcie zasad104. Należy przypomnieć, iż wykładnia teleologiczna generalnie sprzyja szerokiej czy też wzmac-niającej interpretacji praw chronionych Konwencją, przy czym jest ona

ust. 3 lit. e nie jest sprzeczne z kontekstem jego ustępu 1, oraz czy znajduje potwierdze-nie w przedmiocie i celu artykułu 6. Wyrok w sprawie Luedicke, Belkacem i Koç przeciwko

Niemcom z 28.11.1978 r., skarga nr 6210/73, pkt. 42 i 46.

101 Zob. F. Ost, The Original Canons of Interpretation of the European Court of Human Rights, [w:] M. Delmas-Marty (ed.), The European Convention for the Protection of Human Rights.

International Protection versus National Restrictions, Dordrecht-Boston-London, 1992, s. 288–289.

102

Wyrok w sprawie Neulinger i Shuruk przeciwko Szwajcarii z 6.07.2010 r., skarga nr 41615/07, par. 131–133.

103

Zob. D.J. Harris, M. O’Boyle, C. Warbrick, Law of the European Convention of Human Rights, London 1995, s. 6.

104 C. Mik, Koncepcja normatywna…, s. 229–230 oraz C. Mik, Metodologia interpretacji…, s. 13– 14 i 19–24.

także wykorzystywana do wąskiej interpretacji wyjątków od praw przewidzianych w EKPC105.

Pamiętać jednak należy, iż już w sprawie Golder, ETPC stwier-dził, iż ogólna zasada interpretacji, o której mowa w art. 31 KWPT „stawia na tej samej płaszczyźnie różnorodne elementy wyliczone w czterech paragrafach tego artykułu”106. Istotna jest jednakże sekwen-cja, w jakiej elementy te są wymienione w art. 31 Konwencji Wiedeń-skiej. Sekwencja ta bowiem zakłada kolejność, w jakiej powinien odbywać się proces interpretacji. Proces ten zatem musi rozpocząć się od określenia zwykłego znaczenia pojęć traktatowych – w ich kontek-ście i w świetle ich przedmiotu i celu, zgodnie z założeniami określo-nymi w paragrafie 1 art. 31107.

Analiza orzecznictwa ETPC pozwala jednak na wyrażenie wąt-pliwości co do tego, czy rzeczywiście Trybunał ten stosuje konse-kwentnie wspomnianą sekwencję działań w procesie interpretacji postanowień EKPC. Podobna uwaga dotyczy zawartego w uzasadnie-niu wyroku w sprawie Golder stwierdzenia o tym, iż „proces odkrywa-nia i określaodkrywa-nia prawdziwego znaczeodkrywa-nia pojęć traktatowych stanowi jedność, pojedynczą łączną operację”108. O ile zgodzić się można, iż w uzasadnieniu w sprawie Golder zostały tak właśnie zastosowane reguły z KWPT, to jednak w późniejszych orzeczeniach ETPC nawią-zuje do reguł interpretacji z KWPT jedynie sygnalnie, np. wspominając o KWPT w jednym tylko paragrafie tekstu uzasadnienia, podczas gdy z całości uzasadnienia wyroku, jak już wspomniano, nie wynika, aby te reguły interpretacji odegrały jakąś istotną rolę w osiągnięciu osta-tecznego rozstrzygnięcia.

Pojęcie interpretacji jako „jedności” oraz „pojedynczej łącznej operacji”, a także wspomniana już sekwencja działań interpretacyj-nych, wiąże się też z zagadnieniem stosowania przez Trybunał metody wyważania. Proces rozstrzygania spraw i stosowania Konwencji przez ETPC bliższy jest bowiem modelowi argumentacyjnemu niż sylogi-stycznemu. W modelu argumentacyjnym zasadniczą rolę odgrywa nie 105

F. Ost, op. cit., s. 293.

106 Wyrok w sprawie Golder…, par. 30.

107 Wyrok w sprawie Litwa…, par. 59.

przeprowadzenie subsumcji, czyli stwierdzenia, czy ustalony stan fak-tyczny jest jednym z tych, do których ma zastosowanie norma prawna, ale raczej dokonywanie, jak pisze L. Morawski, argumentacyjnie uza-sadnionych wyborów między różnymi wariantami decyzyjnymi ze względu na potrzebę znalezienia takiej decyzji, która np. będzie mogła liczyć na jak najszerszą akceptację109, a jednocześnie będzie możliwa do pogodzenia z podstawowymi celami EKPC. Wyrazem tego jest się-ganie przez Trybunał właśnie do wyważania (ang. balancing), w ramach którego dokonywana jest kumulatywna ocena argumentów

pro oraz contra, przy uwzględnieniu ogółu mających znaczenie w spra-wie czynników i kontekstu sprawy, a także wchodzących w grę w danej sprawie zasad i metod interpretacji110. Pomijając w tym miej-scu krytykę tej metody, można zaryzykować tezę, iż reguły interpreta-cji z KWPT brane są przez Trybunał pod uwagę jako jeden tylko z czynników uwzględnianych przy kumulatywnej ocenie wszystkich argumentów dokonywanej przez EPTC w ramach procesu wyważania. Być może takie właśnie ujęcie bardziej adekwatnie oddaje rzeczywiste znaczenie reguł interpretacji z KWPT w procesie stosowania i interpre-tacji Konwencji Europejskiej przez Trybunał.

Dokonując charakterystyki zastosowania reguł interpretacji przewidzianych w KWPT nie sposób pominąć zasygnalizowanego wcześniej problemu braku wzmianek o stosowaniu tych reguł w zde-cydowanej większości orzeczeń Trybunału. Poszczególni autorzy odnotowują wprawdzie ten fakt, rzadziej jednak podejmują próbę satysfakcjonującego wyjaśnienia tego stanu rzeczy. Mark Viliger, sędzia ETPC, wskazuje na istniejące już znacznie rozwinięte orzecznic-two dotyczące Konwencji, na którym przede wszystkim Trybunał opiera się wydając kolejne wyroki i pyta przewrotnie „biorąc pod uwagę ogromne dotychczasowe orzecznictwo Trybunału, dlaczego w ogóle ma się on powoływać na Konwencję wiedeńską?”. W istocie jednak Viliger nie przedstawia żadnego przekonującego wyjaśnienia

109

Zob. L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2005, s. 200–201.

110 Szerzej na temat metody wyważania, zob. A. Wiśniewski, Koncepcja marginesu oceny

tego problemu111. Interesującą próbę wyjaśnienia tego stanu rzeczy podejmuje natomiast M. Forowicz w swojej monografii pt. The

Recep-tion of InternaRecep-tional Law in the European Court of Humand Rights.

Zauważa ona przede wszystkim, iż reguły interpretacji przewidziane w KWPT pojawiły się w orzecznictwie strasburskim zanim instytucje działające na podstawie Konwencji zdołały wypracować i ugruntować własne zasady interpretacji. Konwencja Wiedeńska stała się w związku z tym istotną podstawą dla rozwinięcia przez Komisję i Trybunał własnej unikalnej, autonomicznej i specyficznej metodologii wykładni. Z chwilą ugruntowania własnych zasad interpretacji, organy strasburskie kontynuowały odwoływanie się do KWPT traktu-jąc zasady interpretacji tam zawarte jako narzędzie o charakterze uzu-pełniającym lub jako punkt wyjścia przy interpretacji postanowień Konwencji112.

Wśród pozostałych przyczyn wymienić można wspomniany już szczególny charakter Konwencji jako traktatu, w którym, poza zobo-wiązaniami o charakterze międzypaństwowym, pojawiają się dodat-kowo zobowiązania na linii jednostka-państwo. Komisję oraz Trybunał zniechęcało dodatkowo także to, jak pisze M. Forowicz, iż reguły inter-pretacyjne przewidziane w art. 31 i 32 KWPT są ogólne i ich stosowa-nie wiąże się z wieloma trudnościami. Wreszcie zdastosowa-niem tej autorki, „biorąc pod uwagę, iż postanowienia artykułów 31 oraz 32 stanowią międzynarodowe prawo zwyczajowe, organy strasburskie prawdopo-dobnie uznały, iż nie jest więcej potrzebne wspominanie o tych posta-nowieniach w ich rozumowaniu”113.

M. Forowicz sugeruje, iż organy strasburskie chciały w ten spo-sób uniknąć osłabienia systemu EKPC poprzez oparcie go na ogólnym prawie międzynarodowym, mając na uwadze specyfikę tego instru-mentu114. Wydaje się jednak, iż orzeczenia Trybunału, w których poja-wiają się kwestie z zakresu powszechnego prawa międzynarodowego, i w których ETPC odwołuje się do metod interpretacji z KWPT,

sprzy-111

M. Viliger, op. cit., s. 329–330.

112 M. Forowicz, op. cit., par. 71.

113 Ibidem, s. 71.

jają raczej umocnieniu autorytetu Trybunału i systemu EKPC niż jego osłabieniu.

Ograniczone ramy tego opracowania nie pozwoliły na zbadanie np. możliwości ewentualnego dorozumianego stosowania reguł inter-pretacji z KWPT przez Trybunał strasburski. Tym niemniej, w oparciu o przeprowadzoną wcześniej analizę orzecznictwa w poprzednim punkcie można uznać, iż niektóre czynniki będą sprzyjać powoływa-niu tych reguł wykładni przez EPTC. Po pierwsze, jest prawdopo-dobne, iż ETPC odwoła się do KWPT w przypadku pojawienia się kwestii wiążącej się z powszechnym prawem międzynarodowym lub konieczności dokonania interpretacji zobowiązań państw-stron w świetle innych niż EKPC instrumentów międzynarodowych. Druga sytuacja sprzyjająca sięganiu do art. 31–33 KWPT dotyczy będzie tych spraw, w których na reguły interpretacyjne z Konwencji Wiedeńskiej powołują się strony sporu. Wówczas Trybunał czuje się zobligowany do przeanalizowania w swoim uzasadnieniu wpływu tych reguł na przyjęte rozstrzygnięcie.

Ogólnie jednak można nie bez podstaw bronić tezy, iż, jak już wspomniano, ETPC sięga do reguł interpretacji z KWPT, gdy widzi taką potrzebę. Dla Trybunału ważniejsza wydaje się dbałość o zapew-nienie spójności orzeczenia z dotychczasowym, bogatym orzecznic-twem, aniżeli formalne cytowanie postanowień Konwencji Wiedeńskiej. Stosowanie reguł interpretacji z KWPT, a także ich rola w uzasadnieniu orzeczenia, uzależnione są zatem bardziej od dyskrecjo-nalnego wyboru Trybunału. Takie jednak wyjaśnienie sugerowałoby, iż ETPC, pomimo deklaracji w sprawie Golder, nie czuje się formalnie związany regułami interpretacji z KWPT. Aby zatem uniknąć posądze-nia o tego rodzaju sprzeczność, Trybunał powinien przedstawiać w uzasadnieniach swoich orzeczeń jasne stanowisko w kwestii reguł interpretacji z KWPT i ich znaczenia w podjętym rozstrzygnięciu.

6. Zagadnienie relacji reguł wykładni z EKPC oraz reguł