Koncepcje włączania Konwencji europejskiej do prawa integracyjnego

Niepowodzenie dążeń akcesyjnych przyczyniło się do formuło-wania alternatywnych koncepcji związania się Konwencją europejską. Na uwagę zasługują w szczególności dwie z nich: koncepcja inkorpo-racji materialnej Konwencji oraz koncepcja substytucji. Według pierw-szej z nich, formułowanej głównie w doktrynie prawa

14

Tekst raportu końcowego: J. Barcz, Przewodnik po Traktacie Konstytucyjnym, Warszawa 2005, s. 106 i n.

15

Omówienie prawnych uwarunkowań przystąpienia w świetle rozwiązań zawartych w Traktacie konstytucyjnym zob. E. Bribosia, L’avenir de la protection des droits

fondamen-taux [w:] G. Amato, H. Bribosia, B. De Witte (eds.), Genesis and Destiny of the European

wspólnotowego16, normy konwencyjne chroniące prawa i wolności zostały faktycznie włączone do wspólnotowego porządku prawnego wskutek działalności orzeczniczej Trybunału Sprawiedliwości. W jej ramach doszło bowiem do powoływania i analizowania postanowień Konwencji, a z czasem także orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które łącznie stały się głównym źródłem praw pod-stawowych – zasad ogólnych prawa. Wyparły w tej roli tradycje kon-stytucyjne państw członkowskich i przy formułowaniu praw podstawowych praktycznie służyły jako bezpośrednia matryca dla tych praw.

Koncepcja inkorporacji nie znalazła jednak potwierdzenia w rze-czywistym stanie prawnym. Po pierwsze, Trybunał wciąż powtarzał formułę, zgodnie z którą przy konstruowaniu praw podstawowych sięga do dokumentów międzynarodowych z dziedziny praw czło-wieka (wśród których szczególną pozycję zajmuje co prawda Konwen-cja europejska, ale nie jest źródłem wyłącznym) oraz do wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich. Po drugie, tradycje konstytucyjne nie straciły całkowicie znaczenia w omawianym zakre-sie. Słabością koncepcji inkorporacji jest też to, że nie pozwalała ona na poddanie kontroli zewnętrznej prawa wspólnotowego, a zatem nie zapewniała efektywnej ochrony jednostkom przed ewentualnymi naruszeniami ze strony instytucji czy implementujących prawo wspól-notowe państw członkowskich.

Drugą z koncepcji zmierzającą do uzasadnienia związania Wspólnot/Unii Konwencją europejską jest koncepcja substytucji. Sięga ona korzeniami do kwestii związania Wspólnot Europejskich Ukła-dem ogólnym w sprawie ceł i handlu z 1947 r. (GATT47). Układ ten jako powstały przed ukonstytuowaniem się Wspólnot regulował pro-blematykę obrotu towarami w stosunkach międzynarodowych, w tym ustanawiania ceł i innych opłat związanych z przekraczaniem granic, a 16

Zob. m.in. J. L. Duvigneau, From Advisory Opinion 2/94 to the Amsterdam Treaty: Human

Rights Protection in the European Union, „Legal Issues of European Integration” 1999, vol. 25, nr 2, s. 80–81; J.-P. Puissochet, La Cour européenne, La Cour de justice des Communautés

européennes et la protection des droits de l’homme [w:] P. Mahoney, F. Matscher, H. Petzold, L. Wildhaber (éditeurs), Protection des droits de l’homme: la perspective européenne. Mélanges

także dopuszczalne odstępstwa od KNU w ramach stref wolnego han-dlu i unii celnych. Tymczasem Wspólnota stawała się unią celną z dniem 1.07.1968 r. GATT47 nie przewidywał jednak członkostwa Wspólnot w Układzie. W konsekwencji na Trybunale Sprawiedliwości spoczął ciężar znalezienia rozwiązania prawnego. Trybunał wybrnął z kłopotu przez sformułowanie koncepcji substytucji państw człon-kowskich przez Wspólnotę (sukcesji funkcjonalnej). W wyroku w spra-wie International Fruit Company z 12.12.1972 r.17 Trybunał wskazał na następujące racje uzasadniające substytucję:

1. w chwili powstania EWG państwa członkowskie były związane GATT47 i przez zawarcie między sobą Układu nie mogły wyco-fać się z zobowiązań podjętych wobec państw trzecich;

2. państwa członkowskie EWG wyraziły pragnienie przestrzegania zobowiązań przyjętych w GATT, a gwarancją trwałości wcze-śniejszych zobowiązań państw należących do EWG stanowił ówczesny art. 234 Traktatu ustanawiającego EWG [obecnie art. 351 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, TfUE];

3. zbieżność celów GATT47 i wspólnej polityki handlowej EWG; 4. przejęcie przez Wspólnotę kompetencji państw członkowskich

w zakresie ceł i handlu z państwami trzecimi nastąpiło po upły-wie okresu przejściowego, a państwa trzecie uznały kompetencję Wspólnoty w sferze objętej Układem.

Trybunał uprościł i uporządkował warunki sukcesji funkcjonal-nej krótko przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony. W wyroku w sprawie Irène Bogiatzi z 22 października 2009 r. wydanym na tle ewentualnego związania Unii Konwencją warszawską dotyczącą ujed-nolicenia niektórych przepisów dotyczących międzynarodowego prze-wozu lotniczego z 12 października 1929 r.18 Trybunał orzekł, że substytucja państw członkowskich może dokonać się na następujących warunkach:

1. wszystkie państwa członkowskie UE są stronami konwencji w rozpatrywanym czasie;

17 Sprawy 21–24/72, § 10–18, ECR 1972, s. 1219.

2. UE stworzyła regulacje prawne wkraczające w materie konwen-cyjne;

3. UE przejęła wszystkie kompetencje państw członkowskich prze-widziane konwencją (dokonał się pełny transfer kompetencji uprzednio wykonywanych przez państwa członkowskie)19. W przypadku EKPC nie było i nadal nie jest możliwe spełnienie tych kryteriów. Jedynie pierwsze z nich można uznać za osiągnięte i to jedynie w odniesieniu do Konwencji europejskiej jako takiej i niektó-rych protokołów dodatkowych. Natomiast Unia Europejska z pewno-ścią nie wydała aktów prawnych w sferze regulowanej Konwencją, gdyż jak wynikało z opinii 2/94 nie ma ona ogólnej kompetencji w tej dziedzinie, a ochrona praw człowieka nie stanowi celu traktatowego. W konsekwencji również trzeci z wymienionych warunków w przy-padku Konwencji nie może być wykonany.

Ostatecznie zatem w stanie prawnym sprzed Traktatu z Lizbony Unia Europejska, ani Wspólnoty Europejskie nie były związane Kon-wencją europejską. Konkluzja ta znalazła wsparcie w praktyce sądów wspólnotowych i opiniach rzeczników generalnych. Z okresu względ-nie wczesnego orzecznictwa można przypomwzględ-nieć stanowisko rzecz-nika generalnego Vilaça w opinii dotyczącej sprawy C. Dufay z 5 lutego 1987 r. Podkreślił on mianowicie, iż Konwencja nie stanowi czę-ści prawa wspólnotowego, chociaż dostarcza wytycznych, zgodnie z którymi należy postępować w związku z zapewnianiem ochrony praw podstawowych we Wspólnotach Europejskich20. Podobne stano-wisko zajął znacznie później Sąd Pierwszej Instancji w sprawie

Mayr-Melnhof. W wyroku z 14 maja 1998 r. orzekł, że nie ma on żadnej

jurys-dykcji w stosunku do EKPC, bo Konwencja nie jest częścią prawa wspólnotowego. Jednak jest jednym ze źródeł praw podstawowych (wytyczną o szczególnym znaczeniu) i może być w tym kontekście rozpatrywana21.

19 Podobnie w odniesieniu do Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogo-wego towarów w wyroku w sprawie TNT Express Nederland BV przeciwko AXA

Versiche-rung AG z 4.05.2010 r., C-533/08, § 62, niepublikowany.

20 Zob. § 17 opinii, ECR 1987, s. 1561.

1.4. Stosunek Konwencji europejskiej