Język w tekstach komunikujących prawo
1. Język prawny rodzajowo określony
1.4. Definicyjne cechy języka prawnego
Językiem prawnym jako systemem znaków prymarnie dźwięko-wych, wtórnie pisanych, posługuje się władza ustawodawcza w kwestiach prawnych. Językoznawcy przyjmują, że systemem wyrazów i reguł ich łączenia, wyabstrahowanym z zapamiętanych tekstów, jest język jako twór mowy społeczny i abstrakcyjny, słu-żący do porozumiewania się w danej społeczności językowej.
Rozróżnia się w języku – jak twierdzi Kazimierz Polański – „ele-menty wspólne wszystkim członkom danej społeczności i elemen-ty charakteryselemen-tyczne elemen-tylko dla niektórych jej grup, a nawet jedno-stek. Co więcej, nawet ten sam użytkownik języka w różnych oko-licznościach posługuje się różnymi odmiankami swojego języka, nieraz dość od siebie odległymi”39. Wskazując na definicyjne ce-chy języka prawnego, warto przywołać niektóre przynajmniej stanowiska uczonych na temat statusu języka w ogóle.
1.4.1. Według Ferdinanda de Saussure’a język jako langue jest normą dla wszystkich przejawów mowy jako langage. Nie utożsamia się z mową. Jako „społeczny wytwór zdolności mowy”
i „ogół niezbędnych konwencji przyjętych przez grupę społeczną, jest jedynie określoną częścią mowy, lecz częścią istotną”. Mowa jest różnorodna i niejednolita, należy do dziedziny indywidualnej i społecznej40. Język należy do faktów społecznych, jest instytucją społeczną, jest systemem znaków wyrażających pojęcia41. Kazi-mierz Ajdukiewicz zwracał uwagę, że język charakteryzują nie tylko słowa i reguły składni, ale także sposób, „w jaki słowom i wyrażeniom przyporządkowane jest ich znaczenie”42. Tadeusz Milewski uczył, że mowa ludzka, to mówienie i rozumienie utrwa-lone w tekście, teksty mogą być reprodukowane, lecz nie są bezpo-średnią podstawą innych tekstów, a „język zawarty jest w tekstach zapamiętanych i zapisanych jako ich składnik, który można wyab-strahować, wyodrębnić”43. Według Anny Duszak, tekst interpretu-je się jako spójną interpretu-jednostkę języka złożoną z ciągu zdań lub jako
39 Zob. EJO 240-241.
40 Zob. de Saussure 1991: 36-37.
41 Zob. de Saussure 1991: 43.
42 Zob. Ajdukiewicz 1985: I. 149.
43 Zob. Milewski 1972: 7.
proces w akcie mowy44. Utrwalony w tekście aktu ustawodawcze-go język prawny funkcjonuje jako mowa ustawodawcy i jest na-śladowany w obiegu społecznym45. I chociaż teoretycznie rozróż-nia się pojęcie języka, pojęcie tekstu i pojęcie dyskursu, w opisie zjawisk językowych pojęcia te wzajemnie się na siebie nakładają.
1.4.2. Definicyjne cechy języka prawnego wpisał Jerzy Wróblewski w problematykę znaczenia znaków językowych, sprowadzając podstawowe zagadnienia wykładni prawa do kwestii rozumienia znaczenia wyrażeń w przepisach prawnych, co prowa-dzi do ustalenia znaczenia zawartych w tych przepisach norm prawnych. W języku prawnym wskazywał na terminy pierwotne, aksjomaty i dyrektywy, według których można uznać jego syste-mowość w nazwach normatywnych, w regułach syntaktycznych i w semantyczno-pragmatycznych regułach sensu. Wyróżnił trzy podstawowe grupy obiektów, do których odnoszą się znaki norma-tywne: części normy, normy i zwroty o normach. Złożone z prost-szych wyrażeń normy, czyli wypowiedzi przepisujące zachowanie się jako powinne, odróżnił od reguł celowościowych wskazują-cych na zachowanie zmierzające do osiągnięcia celu i od zdań opisujących jakieś zachowanie się, a także od zwrotów o normie przedstawiających normę w supozycji materialnej lub stwierdzają-cych coś o treści normy. Zwracał uwagę, że nie można nazwie w izolacji przypisać znaczenia normatywnego, lecz nazwa norma-tywna jest zawsze powiązana semantycznie z faktem prawnym oraz z jego prawną konsekwencją46.
Funkcjonalny aspekt języka prawnego, związany z typem tekstu i kontekstem, określa się w językoznawstwie anglojęzycz-nym terminem rejestr47, natomiast w polskiej nomenklaturze mówi się o stylu funkcjonalnym48. Terminy rejestr i styl funkcjonalny odnoszą się do aktów komunikacji językowej ze względu na spo-łeczne role uczestników komunikacji, jak również do zespołu
44 Zob. Duszak 1998: 28-29.
45 Na określenie przedmiotu swoich badań nad językiem prawnym badacze używają różnych terminów, zob. Choduń 2007: 31-32.
46 Zob. Wróblewski 1959: 11-25.
47 Por. typy odniesień rejestru: Michael Halliday, 1987, cyt za Duszak 1998, 202, zob. też Bohumil Hawranek (cyt. za Mayenowa 1974, 334).
48 Termin język funkcjonalny wprowadzony został i upowszechniony w polskich badaniach językoznawczych za szkołą praską, zob. Gajda 1995: 25.
rakterystycznych dla określonej grupy tekstów środków języko-wych49. Funkcjonalne i społeczne odmiany języka są uwarunko-wane kontekstowo i sytuacyjnie50. Język prawny charakteryzuje się systemem reguł organizujących znaczenie wyrażeń w zdaniach dostosowanych do wyrażania funkcji prawotwórczych. Wyróżnia się zakresem tematycznym, instytucjonalnym uwikłaniem treści, strukturą tekstu i zdania, rolami uczestników komunikacji oraz specyfiką kanału komunikacji urzędowej.
1.4.3. Teoretyczny aspekt badań lingwistycznych wymaga odniesienia terminu język prawny do systemu języka realizowane-go w jednym tylko typie dokumentów prawnych – ustaw wyda-wanych przez organy władzy ustawodawczej, w teorii prawa okre-ślanej jako ustawodawca51. Tak rozumiany język prawny realizuje się w systemie form znaków językowych przez odniesienie syste-mu języka do systesyste-mu prawa52. Formy znaków językowych dane-go języka etnicznedane-go dostosowują się do wyrażania pojęć praw-nych w danym systemie prawa. Polski język prawny czerpie z systemu znaków polskiego języka etnicznego, lecz dopasowuje się do systemu pojęć wypracowanych przez prawników w dogma-tyce prawa polskiego w obrębie historycznie uzasadnionej kultury prawa stanowionego. Z kolei dogmatyka prawa bazuje na struktu-rze polskiego języka naturalnego (w terminologii B. Wróblew-skiego: pozaosobowego, wspólnego, przedmiotowego), w którym wyraża się treści prawne: kto, co, komu, ma uczynić w danych warunkach i okolicznościach. Dobór spośród systemu znaków z języka etnicznego służy wyrażaniu treści prawnych tak, żeby tekstem prawnym, będącym performatywną wypowiedzią ustawo-dawcy, można było ustanawiać normy prawne generalne, regulu-jące abstrakcyjne stosunki prawne tetyczne53.
W treściach prawnych przedstawiają się cechy definicyjne języka prawnego jako normatywność, performatywność, modal-ność deontyczna oraz abstrakcyjmodal-ność wyrażania. Odzwierciedla to
49 Zob. (EJO 522).
50 Zob. Duszak 1998, 202.
51 Por. rozdz. II, pkt 1.2.4.
52 Wzajemne odniesienie tych systemów przedstawiono w rozdz. I, pkt .3.4.
53 Por. środowiska zewnętrzne dla systemu języka prawnego na poziomach tekstu prawnego, przepisu prawnego i zdania normatywnego, rozdz. I, pkt 3.3.3.
dekompozycja systemu języka prawnego w teorii złożoności sys-temu jako zbiór elementów i relacje między nimi, zob. schemat 5.
Schemat 5. Definicyjne cechy języka prawnego
Źródło: opracowanie własne.
Naczelną cechą języka prawnego jest normatywność – wypowie-dzi ustawodawcy stanowią wszak normy prawne jako rodzaj norm postępowania. Elementami systemu są jednostki języka obejmują-ce treści prawne performatywne i modalne wyrażane abstrakcyj-nie. Cechy definicyjne języka prawnego kształtują relacje
pomię-SYSTEM JĘZYKA PRAWNEGO
TREŚCI PRAWNE
PERFORMATYWNOŚĆ
NORMATYWNOŚĆ
MODALNOŚĆ
ABSTRAKCYJNOŚĆ
dzy systemem języka prawnego i jego elementami oraz relacje element – element. Współistnienie różnych systemów norm – prawnych, moralnych, obyczajowych, religijnych, czy norm orga-nizacji społecznych lub gospodarczych – jest rzeczą oczywistą.
Zakłada się w teorii prawa określony system wartości szczególnie we współzależności norm prawnych i norm moralnych.
Normy różnią się w strukturze semantycznej i z tego względu uczeni dokonali ich klasyfikacji. Maria Ossowska przyję-ła, że słowo norma wiąże się z powinnością w wyrażaniu reguły wartościowania czegoś, co się powtarza. Analizując normotwórcze znaczenie słowa powinien, wiązała je z użyciem aksjologicznym i tetycznym, a w związku z tym z normą aksjologiczną i normą tetyczną54. W tym ujęciu norma aksjologiczna ustala postępowanie osób, kierując się wartością czynu jako dobry lub zły. Norma te-tyczna jest związana z aktem stanowienia, więc czerpie swoje racje z aktu woli i ma stempel władzy ustawodawczej. Gdy normy te są formułowane w postaci okresu warunkowego („Jeżeli p, to q”), wyprowadza się je z racji stwierdzającej dany fakt – są zatem nor-mami teleologicznymi. Ze względu na charakter imperatywu dys-tynkcje znaczeniowe pozwalają rozróżniać normy imperatywno-atrybutywne polecające czynić coś jednemu podmiotowi i jednocze-śnie przyznając drugiemu podmiotowi prawo do pewnych roszczeń, jak również normy imperatywne polecające coś komuś nie dając nikomu żadnych uprawnień55. M. Ossowska zwróciła uwagę, że należy mówić nie tyle o różnych rodzajach norm, co raczej o ak-sjologicznych, tetycznych i teleologicznych argumentacjach przy pomocy ocen, przez powołanie się na pewne stanowienie oraz przez powołanie się na pewne związki faktyczne56.
Według Zygmunta Ziembińskkiego każda wypowiedź na-kazująca komuś określone postępwanie jest normą. Normy prawne rozpatruje się jako należące do pewnego systemu norm ze względu na instytucjonalny sposób ich stanowienia i zabezpieczenia przy-musem ze strony państwa oraz uznaniem społecznym, by były
54 Normy aksjologiczne i normy tetyczne wyróżnił Czesław Znamierowski w swojej książce pt. Podstawowe pojęcia teorii prawa, Poznań 1924.
55 Jest to klasyfikacja norm Leona Petrażyckiego.
56 Zob. Ossowska 1963: 128-143.
przestrzegane, a więc uznane za obowiązujące jako źródła prawa oparte na przepisach prawnych i właściwej ich interpretacji 57.