Systematyzacja języka prawnego

W języku prawnym analizie lingwistycznej podlegają poziomy semantyczny, syntaktyczny i pragmatyczny ze względu na ce-chy normatywne wypowiedzi autora tekstu ustawodawczego.

Natomiast na poziomie diakrytyczno-dystynktywnym wypo-wiedzi te bazują na systemie etnicznego języka powszechnego, standardowego.

3.3.1. W tekście pisanym językiem prawnym litery al-fabetu są znakami systemu fonologicznego, wspólnymi dla języka etnicznego i języka prawnego. Nadbudowany nad sys-temem fonologicznym system semantyczny obejmuje wyrazy, które nazywają, wskazują i szeregują rzeczywistość pozajęzy-kową pod znakiem powinności. Na poziomie zdania da się

81 Szczegółowy opis kryteriów wyodrębniania poziomów językowych w ujęciu podręcznikowym, zob. Bańczerowski, Pogonowski, Zgółka 1982: 96-98.

82 Zob. Milewski 1972: 5-8. Autor przyjął, że wypowiedzenie jako całość w realizacji systemu syntaktycznego nie należy do systemu języka, po-nieważ każde wypowiedzenie jest tworem indywidualnym i niepowta-rzalnym.

wyodrębnić charakterystyczne elementy systemu syntaktycz-nego. Wzajemne podporządkowanie się systemu semantycz-nego i systemu syntaktyczsemantycz-nego można wyjaśnić według teorii złożoności systemu wpływem normatywnej semantyki wyra-zów skojarzonych z systemem pojęć prawniczych na podległą semantyce zdania formę morfologiczną wyrazów i szyk wyra-zów w zdaniu.

Leksemy, jak również środki syntaktyczne, które je or-ganizują i łączą w całość wyższego rzędu, należą do systemu języka prawnego na płaszczyźnie langue. Na poziomie oznacza-nia wiążącego nazwy z desygnatami system języka jest zatem systemem dwuklasowym. Uporządkowane pod względem syn-tagmatycznym i paradygmatycznym wyrazy odnoszą się do pojęć prawnych związanych z nadrzędnym pojęciem normy prawnej.

Słownictwo tworzy zatem system nacechowany terminologicz-nie⁸³. W systemie syntaktycznym występują złożone znaki języ-kowe – teksty i wchodzące w skład tekstów zdania⁸⁴. Systemowy charakter ma znaczenie strukturalne zdań wyrażających treści wynikające nie tylko ze znaczeń leksykalnych wyrazów, lecz także z treści jednostek składniowych sygnalizowane przez po-zycje sprawcy i odbiorcy czynności orzekanych w zdaniu.

3.3.2. Idealny system języka prawnego, będący kon-struktem mentalnym, to system form i treści znaków języko-wych, których funkcją jest stanowienie prawa. Formy tych zna-ków, powodujące różnicowanie systemowe, są dobierane przez twórcę tekstu z różnych języków przedmiotowych i dostosowa-ne do wyrażania treści prawnych. Zachodzi wówczas w umyśle interlokutorów zjawisko penetracji systemów form znaków innych języków przedmiotowych w systemie form znaków języka prawnego, gdyż z nich przejmuje te formy ustawodawca do swojego języka. Zachodzi też zjawisko interpenetracji, gdy

83 W językach komunikujących prawo słownictwo jest rozwarstwione, wystę-puje terminologia fachowa wielu dziedzin prawa, co nie jest przedmio-tem rozważań w niniejszej pracy.

84 Zob. Milewski 1972: 94. Opis części składowych systemu języka, zob.

Milewski 1972:49-126.

systemy form znaków są przejmowane zwrotnie z języka praw-nego do innych języków przedmiotowych⁸⁵.

Pojęcia penetracji i interpenetracji dostarczają klucza również do analizy stosunków między systemami według teorii złożoności systemu. Wszak system znaków językowych w ję-zyku prawnym jest odtworzeniem przez badacza relacji między wskazanymi, orzekanymi i nazywanymi przez ustawodawcę elementami norm prawnych generalnych w świecie stosunków prawnych tetycznych⁸⁶.

System znaków języka prawnego tworzy strukturę tek-stów prawnych dostosowaną do systemu prawa jako relacji inter-personalnej w stosunkach prawnych. Przez analogię nadawca i odbiorca komunikatów w języku prawnym odnoszą relacje inter-personalne w stosunkach prawnych tetycznych do stosunków prawnych istniejących realnie w rzeczywistości prawnej, regla-mentowanej przez ustawodawcę. Tak więc zjawiska penetracji i interpenetracji w różnych systemach znaków językowych skutku-ją dublowaniem się odniesień w umysłach jego interlokutorów. W formach znaków języka prawnego ustawodawca uzewnętrznia swoją wiedzę językową o sposobach wypowiadania się, wiedzę pragmatyczną o aktach stanowienia prawa i wiedzę semantyczną w znakach językowych zamieszczonych w tekstach aktów usta-wodawczych, a także wiedzę o rzeczywistości prawnej, w której ustanowione normy prawne mają obowiązywać w przyszłości⁸⁷.

85 Pojęciapenetracji i interpenetracji w teorii systemów, zob. Luhmann 2007:

199-204. Luhmann zakłada, że różnica między systemem a środowi-skiem odnosi się do analiz funkcjonalnych, gdy zachodzą wewnętrzne możliwości subsytuacyjne. Systemy, według Luhmanna, są autopoje-tyczne/autoreferencyjne, czyli samoorganizujące się. Mogą z siebie wy-łaniać kolejne subsystemy. Zjawisko penetracji zachodzi w celu budowy innego systemu, gdy zachowanie systemu penetrującego współokreślane jest przez system przyjmujący. W interpretacji system przyjmujący od-działuje zwrotnie na budowę struktury systemu penetrującego.

86 Stosunek prawny tetyczny jest stosunkiem społecznym, którego elementami są ludzie lub odpowiednie ich zespoły, a obowiązująca norma wyznacza obo-wiązek zachowania się w określony sposób jednego podmiotu wobec dru-giego – w opozycji do stosunków faktycznych, gdy między podmiotami za-chodzi jakieś faktyczne oddziaływanie, zob. Redelbach, Wronkowska, Ziembiński 1993: 155-156.

87 Zob. stanowienie prawa podstawą jego obowiązywania, Ziembiński 1995: 41-62.

System języka można rozumieć jako zbiór elementów wzajemnie powiązanych ze sobą i z otoczeniem w opisie we-wnętrznym, który ma charakter strukturalny. Ale można też opisywać system poprzez jego relacje ze środowiskiem ze-wnętrznym – taki opis ma charakter funkcjonalny. Przyjmuje się wówczas, że tym, co różnicuje system języka, jest środowi-sko, czyli że stanem rzeczy wobec systemu jest środowisko zewnętrzne będące negatywnym korelatem systemu. System tworzy się zatem poprzez to środowisko i zarazem system ten staje się częścią swojego środowiska. Środowisko jest bardziej złożone niż sam system, zawiera bowiem systemy, które mogą łączyć się z systemem, dla którego stanowią środowisko⁸⁸.

3.3.3. System języka prawnego korzysta z różnicy między systemem języka powszechnego a środowiskami ze-wnętrznymi w odniesieniu do siebie samego. Na poziomie tekstu prawnego środowiskiem dla systemu języka prawnego jest performatywność⁸⁹, na poziomie przepisu prawnego śro-dowiskiem jest normatywność⁹⁰, a na poziomie zdania norma-tywnego środowiskiem jest modalność deontyczna⁹¹. Nega-tywnym korelatem systemu języka ogólnego jest również abs-trakcyjność przedmiotów odniesienia na każdym poziomie wyrażania jako przedmiotów idealnych: znaczenie terminu tekst prawny konotuje całość aktu stanowienia prawa, nie terminu przepis prawny konotuje normę prawną, a

88 Por, Luhmann 2007: 169-171. Autor, twierdzi, że u podstaw tworzenia się systemów leży zawsze środowisko, w którym się te systemy tworzą, trzeba jednak odróżniać „określone środowisko” od systemów w środo-wisku, dla których system sam jest częścią ich środowiska. Podaje na-stępujące przykłady: „chemiczny system komórki jest dla mózgu śro-dowiskiem mózgu, a świadomość osobowa jest dla systemu społeczne-go środowiskiem systemu społecznespołeczne-go”.

89 Zob. Austin 1993:550-560. Por. performatywy prawne w aspekcie lingwistyki tekstu, Lizisowa 2009: 19-36. Zob. też rozdz. V, pkt 3.2.

90 Normatywność polega na regulowaniu stosunków społecznych poprzez podporządkowanie ich prawu stanowionemu.

91 Problem modalności jest przedstawiany w aspekcie prawoznawczym jako kwalifikacja prawna postępowania podmiotów prawnych w kategoriach obowiązku, uprawnienia lub kompetencji, a w aspekcie językoznaw-czym jako konieczność lub możność postępowania związana z oceną ustawodawcy, zob. rozdz. III, pkt 4.4. oraz rozdz. V, pkt 3.5.

nie terminu zdanie normatywne konotuje powinności i należ-ności podmiotów prawnych⁹².

Uwzględniając podstawowe założenia teorii różnicowa-nia systemowego N. Luhmanna, przyjmuje się, że system języ-ka prawnego to procesualny i dynamiczny efekt tworzenia róż-nic, który jawi się obserwatorowi jako relacja między syste-mem, a wszystkim, co nim nie jest. Nie tyle istnieje w otoczeniu innych języków – powszechnego, prawniczego, naukowego itp.

– co jest od tego otoczenia rozróżniany jako procesualny i dy-namiczny efekt wytwarzania różnic w procesie językowego komunikowania.

Systemu języka prawnego ustawodawcy nie należy utożsamiać z językiem tekstów aktów prawnych, które są dzie-łem językowym autora redagującego te teksty według zasad techniki legislacyjnej, lecz także według własnej inwencji twór-czej. Jako abstrakcyjny twór językowy język prawny przedsta-wia się w strukturalnych formułach głębokich danego języka etnicznego, analogicznych w stosunku do reguł logicznych w języku wykładni tekstów aktów prawnych. W formułach gramatycznych i regułach logicznych konkretne wyrażenia ję-zyka etnicznego, różne co do kształtu fonicznego, są analogicz-nie dostosowane do wyrażania kategorii performatywności, normatywności, modalności i abstrakcyjności⁹³.

3.4. Konwergencja systemu prawa i systemu języka