Odmiany stylowe i gatunki tekstów urzędowych ko- ko-munikujących prawo

Styl urzędowy wyodrębnia się jako samodzielny język używany w tekstach urzędowych. Powszechnie wyróżnia się dwie odmiany języka urzędowego: prawną i kancelaryjną⁸⁶. Teksty naczelnych i terenowych organów władzy i administracji państwowej, takie jak regulaminy, instrukcje, wytyczne, zalecenia, uchwały kierownictwa wewnętrznego, zawierają normy prawne powszechnie obowiązujące.

Rozporządzenia i decyzje administracyjne to teksty stanowienia prawa, kierowane do konkretnych adresatów. Jedne i drugie są pisa-ne językiem prawniczym normatywnym. Język tekstów wyższego

85 Według M. Zielińskiego (1999: 66) pisany język praktyki orzeczniczej przy sporządzaniu tekstów regulaminów, statutów, umów i aktów notarialnych jest zbliżony do języka tekstów prawnych. Nie jest jednak językiem tekstów usta-wodawczych.

86 Zob. Buttler 1968: 467, Bartmiński 1981: 40.

stopnia, czyli język tekstów o tekstach ustawodawczych i o tekstach stosowania prawa jest językiem prawniczym nienormatywnym, cha-rakterystycznym dla odmiany kancelaryjnej języka urzędowego⁸⁷.

Odmiana kancelaryjna języka urzędowego jest używana w korespondencji biurowej oraz w dokumentacji urzędowej o okre-ślonych i sformalizowanych schematach kompozycyjnych. W związ-ku z powtarzalnością sytuacji wydawania komunikatów urzędowych zaleca się standaryzację pism prawniczych i administracyjnych we-dług opracowanych i powielanych wzorów. Zasady techniczno-stylowe dotyczą rozczłonkowania tekstu i postulują jasność wypowie-dzi. W oparciu o własne badania i literaturę naukową poświęconą polszczyźnie urzędowej Ewa Malinowska podaje, że teksty urzędowe różnią się funkcją i formą. Do właściwości stylu urzędowego zalicza oficjalną, instytucjonalną formę przekazu, schematyzm tekstu, uży-wanie wykładników językowych w funkcji impresywnej, określanie celów działalności urzędowej, normatywność tekstu polegającą na sterowaniu działaniem odbiorcy i wpływaniem na jego wolę, brak uzasadnień postulowanego zachowania się odbiorcy, formalną więź uczestników komunikacji, projektowanie modelowych sytuacji praw-nych z punktu widzenia nadawcy, dbałość o precyzję wysłowienia oraz ścisłość wypowiedzi. Właściwości stylistyczne tekstów urzędo-wych mają zabezpieczać przed fakultatywnością interpretacji⁸⁸.

Pisma urzędowe różnią się problematyką, sposobem ujęcia problemu, zawartością treściową, statusem społecznym stron. Autor nadaje tekstowi odpowiedni wzorzec gatunkowy dostosowany do tła przedmiotowego. Wypowiedziami o charakterze normatywnym są, na przykład, zarządzenia wojewody konkretyzujące ustawy:

ZARZĄDZENIE NR ...

WOJEWODY ...

Z DNIA ...

w sprawie utworzenia Wojewódzkiej Komisji Dialogu Społecznego Na podstawie art.16.ust.2 i art. 18 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o Trójstron-nej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach

87 Zob. Malinowska 1995: 431-441. Wzory pism wydawanych jako druki po-wszechnego użycia reguluje Kodeks postępowania administracyjnego.

Zob. też definicyjne cechy języków komunikujących prawo, rozdz. II, pkt 1.5.

88 Zob. Malinowska 2001: 43-61 oraz Malinowska 1995: 431-441.

dialogu społecznego (Dz. U. Nr 100, poz. 1080 i Nr 154, poz. 1793 i 1800 oraz z 2002 r. Nr 10, poz. 89) oraz § 3 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 lutego 2002 r. w sprawie Wojewódzkich Komisji Dialogu spo-łecznego (Dz. U. Nr 17, poz. 157) zarządza się co następuje:

§ 1

Tworzy się Wojewódzką Komisję Dialogu Społecznego w Krakowie, zwaną dalej „Komisją”.

§ 2

W skład Komisji wchodzi po trzech przedstawicieli... [następuje wyliczenie]

[podpisy]

Zarządzenie składa się z tytułu, tekstu przywołującego podstawę prawną i tekstu właściwego podzielonego na paragrafy. Podpisy uwierzytelniają dokument. Dyrektywność aktu zarządzenia wy-raża stereotypowa formuła zarządza się co następuje. Przyto-czenie podstawy prawnej zarządzenia stanowi uzasadnienie kompetencji organu administracji terenowej do tworzenia źródeł prawa lokalnego.

Zarządzenia tego typu są tekstami aktów administracyjnych, regulującymi konkretną sytuację prawną. Ich władczy charakter sprawia, że tworzą one nowe stosunki administracyjno-prawne.

Są wprawdzie tekstami prawnymi, lecz od tekstów aktów ustawo-dawczych różni je status społeczny nadawcy i doraźność tworzenia stosunków prawnych.

Inny charakter mają wyjaśnienia kierowane do instytucji lub osób urzędowych i prywatnych w formie listów urzędowych pisanych przez urzędników, albo listów prywatnych do urzędów.

Korespondencja z obywatelami ma najczęściej formę skarg i zażaleń, które wymagają wyjaśnienia ze strony urzędników.

Odmiana urzędowa języka cechuje się także wyspecjalizowanym stylem funkcjonalnym. Do jej cech stylowych należy standardo-wość w kontaktach pomiędzy urzędami oraz pomiędzy urzędem i obywatelami. Wzorzec gatunku zdradza cechy standaryzacji w graficznej organizacji tekstu. W sposobie argumentowania z powołaniem się na przepisy ustawy przypomina pisma proce-sowe. Na formalizację tekstu wpływa specjalistyczna terminolo-gia, której używanie zbliża styl kancelaryjny do stylu prawnego i naukowego oraz nadaje tekstowi znamiona języka zawodowego.

Natomiast w części głównej nadawca ujawnia własną kompeten-cję stylistyczną.

Standaryzacji podlegają znaki korespondencji (identyfikacja nadawcy i adresata, sygnatura akt, podpisy), rama tekstowa (formuły początku i zakończenia), wprowadzenie w temat, wewnętrzny po-dział przestrzeni tekstowej według punktów odniesienia segmentów tekstu z cytowaniem odpowiednich przepisów prawnych, z powoła-niem sygnatury odpowiednich dokumentów, np.:

[Godło Państwa]

Wojewoda.... [data]

Sygn. akt... Pan [...]

Senator Rzeczypospolitej Polskiej W odpowiedzi na otrzymane pismo z dnia… dotyczące przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą... wyjaśniam, co następuje.

Od początku roku 2002 Przedsiębiorstwo... prowadzi działalność ze stratą...

W miesiącu maju bieżącego roku Wydział Skarbu Państwa i Przekształceń Własnościowych... Urzędu Wojewódzkiego w... na podstawie art. 58 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwach państwowych (j.t. Dz. U z 2002 roku, Nr 112, poz. 961 z późn. zm.) przeprowadził — działając z mojego upoważnienia — kontrolę...

Wobec zaistnienia przesłanek kwalifikujących przedsiębiorstwo państwowe do wszczęcia postępowania naprawczego oraz w świetle pozytywnej opinii Izby Skarbowej uznałem za zasadne...

Podjęcie... skutecznych działań restrukturyzacyjnych jest...

Jednocześnie pragnę poinformować, iż w stosunku do wszystkich przedsię-biorstw państwowych...

[podpisy i pieczęcie]

Swoistość stylu tekstów urzędowych znajduje też uzasadnienie w opozycji do stylu tekstów publicystycznych. W tekstach urzędo-wych nadawca nie motywuje swoich przekazów, a odbiorca nie ma możliwości wyboru decyzji, podczas kiedy w publicystyce zobowią-zanie do działania jest sugestią nadawcy, a odbiorca komunikatu ma możność wolnego decydowania w danej sprawie.