Język w tekstach komunikujących prawo
5. Funkcja i cel użycia znaków języka prawnego
5.3. Przenoszenie znaczeń deontycznych w zdaniach normatywnych
Zdania normatywne zawarte w przepisach prawnych są zda-niami przenoszącymi znaczenia deontyczne, to jest znaczą, że ustawodawca nadał treściom tych zdań moc obowiązywania.
Obowiązywanie dotyczy nakazów, zakazów lub dozwoleń, skierowanych do podmiotów prawnych – adresatów norm prawnych i recypientów działań tych adresatów. Znaczenie deontyczne jest składnikiem semantycznym deontycznej mo-dalności logicznej, która dotyczy postawy nadawcy wobec wy-powiedzenia86. W odróżnieniu od zdań teoretycznych, zdania normatywne są twierdzeniami, które ustanawiają reguły postę-powania.
4.3.1. W systemie semantycznym języka prawnego mo-dalność deontyczna ma charakter normatywny, wyrażony w róż-ny sposób: pozornie opisowy lub za pomocą wykładnika modal-ności87. Orzeczenia modalne są wielonaczne, bo ustanawiają różne odmiany obowiązków i uprawnień czy dozwoleń. Ponadto znaczenie zdania normatywnego przedstawia nie tylko postać słowna, lecz także dostosowanie słów do kontekstu. Stwarza to pozory błędnego koła. Sposób myślenia ustawodawcy przebiega od nadania mocy obowiązywania przepisom danej ustawy do nakazu obowiązywania przepisów tej ustawy. Przy wyprowadze-niu wniosku, że przepisy danej ustawy obowiązują, interpretator przyjmuje hipotezę, że tak stanowią przepisy tej ustawy, a na-stępnie, że przepisy te obowiązują, np.:
Art. 7.1. Ustawa reguluje prasową działalność wydawniczą i dzien-nikarską.
[Prawo prasowe]
86 Termin według Rytel 1982: 156. Por. Ligara 1997: 39.
87 Zdania normatywne w tradycji Arystotelesowskiej przedstawił Kalinowski 1953:113-136. O rodzajach modalności deontycznej i sposobach jej komunikowania zob. Rytel 1982: 81-85. Por. też Jędrzejko 1987: 21-49.
Błędne koło jest tylko pozorne. Ustawodawca wyraża się w ten sposób, że używając wyrażeń języka w funkcji ekspresywnej i impresywnej, nadaje przepisom prawnym moc stanowienia norm prawnych generalnych88. Wyrażeniami stanowiącymi normy prawne są słowa i konstrukcje składniowe modalizujące stosunek wypowiedzi ustawodawcy do realizacji tejże wypo-wiedzi, która to wypowiedź jest sprawcą akcji89.
5.3.2. Pole semantyczne modalności w zdaniu norma-tywnym pokrywa się z pojmowaniem modalności w logice deon-tycznej, w której stosuje się funktory deontyczne o znaczeniu
„obowiązkowy”, „dozwolony”, „zakazany” ze względu na inten-cje normy. Podstawową funkcją środków językowych jest szcze-gółowe określenie stosunku sprawcy akcji, jak również nosiciela stanu w wyznaczonym przez akcję polu działania, do czynności wyrażonej w zdaniu. W przypadku zdań normatywnych subiek-tem modalizującym są normy prawne wysłowione tymi zdaniami normatywnymi. Tak więc argumentami przy predykacie modal-nym deontycznie są: jedmodal-nym argumentem całe zdanie oprócz predykatu modalnego jako przedstawienie akcji, a drugim argu-mentem to samo zdanie jako subiekt modalizujący, będący sprawcą akcji, tym razem z predykatem modalnym90.
Będąc aktem stanowienia normy prawnej, zdanie norma-tywne ma moc nakłaniania do posłuchu wobec wysłowionej normy. Stoi w relacji przyczynowo-skutkowej do nadawcy i od-biorcy oraz do symbolizowanej rzeczy. Będąc znakiem języko-wym desygnującym kto, co, komu i w jakiej sytuacji nakazuje,
88 Chodzi tu o efekt stymulatywny treści tekstu, w którym istnieje związek konwencjonalny między treścią tekstu a elementami pozatekstowymi, jak w informowaniu performatywnym. Zob. rozróżnienie funkcji eks-presywnej traktowania treści tekstu od funkcji ekseks-presywnej tekstu, Rozwadowski 1966: 148-151.
89 Por. przypis 84, s. 186. Zob. też na temat sprawczej funkcji przepisu praw-nego w ujęciu aksjologicznym , rozdz. VI, pkt 3.5.
90 Szczególny typ modalności w przypadku, gdy subiektem modalizującym są normy prawne lub moralne, zob. Rytel 1982: 85.
jako znak o wysokim stopniu dynamizmu komunikacyjnego wnosi akt stanowienia prawa91.
Modalność jest kategorią semantyczną związaną z wy-różnieniem w przyszłości światów, w których muszą lub mogą nastąpić pewne wydarzenia. Elementy semantyczne wskazują-ce na obowiązek, albo uprawnienie lub kompetencje, które mocą obowiązywania norm prawnych są nakładane na pod-mioty prawne w określonych przepisami prawnymi okoliczno-ściach, to konieczność lub możność w postępowaniu podmio-tów prawnych92.
5.3.3. Znaczenie konieczności wypływa ze związku między obowiązkiem zawartym w wykładniku modalnym prze-pisu prawnego a akcją, na którą wskazuje wykładnik predykacji w tym przepisie, np.:
Art. 110.3. Minister właściwy do spraw kultury… udziela zezwole-nia… organizacjom dającym rękojmię należytego zarządzania prawami.
[Ustawa o prawie autorskim]
Konieczność nawiązuje do imperatywu, w którym akcja jest pojmowana jako przymus. Podmiot obowiązany przypisuje konieczność postępowania ustanowionej normie, tzn. podpo-rządkowuje się autorytetowi tej normy. Stwierdzenie obowiąz-ku jest równocześnie stwierdzeniem braobowiąz-ku przyzwolenia na niewykonanie czynności. Nakazany kategorycznie obowiązek może być złagodzony przez użycie formuły powinnościowej w słabszych odcieniach konieczności93. Zob. przykład:
91 Szerzej na temat mocy stanowienia i obowiązywania w języku prawnym, zob. rozdz. V, pkt 4.1.
92 Logika prawnicza pozostaje w związku z logiką norm „o ile jest logiką- wiedzą, biorącą przy tym pod uwagę moc wiążącą norm” w rzeczywi-stych strukturach syntaktycznych wypowiedzi normatywnych, zob. Ka-linowski 1990: 354.
93 O znakach językowych odnoszących do kategorii konieczności i możliwo-ści w tekstach prawnych, zob. Lizisowa 2006: 65-77. Analiza pojęć ko-nieczności i możności w strukturach zdań normatywnych, zob. też rozdz. IV, pkt 3.
Art. 16. 3. Redaktor naczelny powinien być w niezbędnych granicach poinformowany o sprawach związanych z tajemnicą zawodo-wą dziennikarza…
[Prawo prasowe]
Obowiązek adresata normy zakłada stuprocentowe prawdopo-dobieństwo zaistnienia akcji lub stanu wyrażonego w normie.
Uprawnienie lub dozwolenie zakłada natomiast brak stuprocen-towego prawdopodobieństwa, czyli możność zaistnienia akcji lub stanu, np.:
Art. 8. 1.Wydawcą może być osoba prawna, fizyczna lub inna jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej.
Prawo prasowe]
Modalizator może komunikuje także upoważnienie, np.:
Twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie…
[Ustawa o prawie autorskim, art. 151.]
Referencją normy upoważniającej jest również dozwolenie na aktualizowanie przez presuponowany podmiot kompetentny obo-wiązków i uprawnień podmiotów stosunków prawnych zobowią-zaniowych, np.:
Art. 151. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażania…
[Ustawa o prawie autorskim
Jeżeli sposób wyrażania może być objęty ochroną, to istnieje dozwolenie na czyjeś działanie.
Każde zdanie normatywne, modalizowane deontycznie, zawiera semantyczną cechę apelu o różnym stopniu nasilenia, konturu i dynamiczności akcji lub stanu, wyrażanych wykład-nikami leksykalnymi bądź presuponowanych. Różnice znacze-niowe, takie jak stan, wydarzenie, proces przy nieagentynym podmiocie oraz akt i działanie, jeśli podmiot jest agensem, wy-rażają orzeczenia modalne. Każdy typ zdania normatywnego
jest wyborem spośród istniejących środków językowych służą-cych do spełnienia celu wypowiedzi.
5.3.4. Modalność deontyczna jest jądrem referencji znaków języka prawnego użytych przez autora redagującego tekst prawny. W tekście komunikuje się czyny podmiotów sto-sunków prawnych zawiązanych ze względu na normę prawną, czyli sprawcy i odbiorcy akcji, jako dyspozycję do relatywizo-wania powinności i należności tych podmiotów. Sposób przed-stawiania i komunikowania za pomocą słów i kontekstu spełnia cel oddziaływania tekstu prawnego na postępowanie tych pod-miotów94.
94 Badania porównawcze tekstów ustawodawczych w różnych kulturach prawnych wykazały zbieżność semantyczną, gramatyczną i funkcjonal-ną wyrażania modalności, np. językach polskim, hiszpańskim, greckim, angielskim, a nawet koreańskim. Zauważono, że postawa ustawodawcy przekazuje zawsze kategorie nakazu, zakazu lub dozwolenia, wyrażane leksykalnie lub gramatycznie w formie czasu teraźniejszego lub przy-szłego. W języku polskim i hiszpańskim przedstawiono wspólne wy-miary służące do opisu zdań przenoszących znaczenie deontyczne, takie jak typ znaczeń, kategoria semantyczna podmiotu, sposób sygnifikacji modalności, czas orzekania, sposób wyrażania czynności deontycznej, kategoria wyrazu oznaczającego czynność deontyczną, kategoria części mowy i kategoria syntaktyczna wyrazu oznaczającego agensa, zob. No-wak-Michalska 2012:113-210. W językach polskim, angielskim i grec-kim zauważono wspólne typy środków językowych będących nośnika-mi podstawowych znaczeń deontycznych (nakazu, powinności, dozwo-lenia i zakazu), jednostek wymiennych, których wybór w przekładzie z języka źródłowego do języka docelowego jest niesiony znaczeniem przez daną strukturę języka, a wszystkie wykładniki modalne w tych ję-zykach są ekwiwalentami funkcjonalnymi, zob. Matulewska, Gortych 2009: 65-78. Porównując nakazy w języku prawnym polskim i koreań-skim, zwrócono uwagę na to, że w obu językach występuj trzy zasadni-cze rodzaje nakazu: nakaz bezwarunkowy i nakaz warunkowy we-wnątrztekstowy oraz nakaz narzucony zewnętrznie, przy czym wskazuje się ekwiwalenty leksykalne i gramatyczne oraz konstrukcje, które moż-na przekładać z języka koreańskiego moż-na polski i z polskiego moż-na koreań-ski mimo różnic systemowych w językach aglutynacyjnym i fuzyjnym, zob. Matulewska, Kyong-geun 2016: 165-183.
5.4. Tekstowe rozumienie znaków językowych w