Język prawny a język prawniczy

Lingwistyczny status języków komunikujących prawo jest za-gadnieniem dyskusyjnym wśród prawników. Zasadniczo przyjmują oni w tej kwestii stanowisko Bronisława Wróblew-skiego, który przyjął, że język prawny jest językiem ustawo-dawcy, a język prawniczy jest językiem zawodowych prawni-ków. Jerzy Pieńkos podkreślał, że język prawniczy jest „nadbu-dową języka prawnego”, bo pełni wobec niego „funkcje usłu-gowe”, precyzując nieostre wyrażenia ustawodawcy, lecz z kolei dorobek nauki prawa, widoczny w języku prawniczym i wykorzystany w procesie stanowienia prawa, wpływa na kształt języka prawnego¹⁵.

12 Zob. na temat racjonalnej koncepcji tworzenia prawa, rozdz. VI, pkt 5.5.

13 Zob. Gizbert-Studnicki 1986: 37. Autor twierdzi, że ujęcie języka prawnego jako idiolektu ustawodawcy wyjaśnia przypisywanie niektórym zwro-tom zawartym w tekście prawnym swoistego znaczenia prawnego.

Ustawodawcy nie utożsamia się z autorem tekstu prawnego. W procesie tworzenia prawa uczestniczą osoby przygotowujące projekty tekstów prawnych, osoby podejmujące decyzje prawotwórcze oraz osoby pro-mulgujące teksty prawne.

14 Zob. Gizbert-Studnicki, 2004: 37.

15 Zob. Pieńkos 1999: 15, 31-32.

1.2.1. Tomasz Gizbert-Studnicki oceniał zasadność terminów język prawny i język prawniczy z punktu widzenia teorii illokucji Johna L. Austina z uwzględnieniem typów pro-duktywnego i repropro-duktywnego użycia wypowiedzi (nie typów wypowiedzi), wyróżniając język prawny sensu largo, nadrzęd-ny w stosunku do języka prawnego sensu strico i języka praw-niczego¹⁶. Przyznał, że język prawny nie jest językiem w zna-czeniu używanym przez logików i językoznawców¹⁷, jak rów-nież ustosunkował się do opozycji język prawny – język etnicz-ny na różetnicz-nych szczeblach ogólności: 1) język tekstów systemu prawa w Polsce – język polski; 2) język częściowo sztuczny z terminologią techniczną i osobliwymi regułami semantycz-nymi, zróżnicowany pomiędzy systemami prawsemantycz-nymi, a nawet gałęziami prawa – język naturalny ukształtowany żywiołowo;

3) idiolekt prawodawcy doskonałego (konstruktu prawodawcy), któremu w interpretacji przypisuje się pewną wiedzę i określone preferencje do nadawania wypowiedziom osobliwego znaczenia prawnego jako mowa jednostkowa – idiolekty poszczególnych osób fizycznych jako użytkowników języka; 4) typ języka prawnego, używanego wewnątrz ekscentrycznej wspólnoty językowej – typ języka standardowego używanego w obrębie całej wspólnoty językowej. Charakterystykę języka prawnego jako języka etnicznego odnosił autor do pojęcia rejestru języka używanego w różnych sytuacjach społecznych, wyróżnianego na płaszczyźnie aktów mówienia i tekstów będących ich wy-tworami, co wymaga użycia form językowych dopasowanych do sytuacji socjolingwistycznej¹⁸.

16 Zob. Gizbert-Studnicki 1972: 219-233. Kryterium typologii użyć wypowie-dzi uzasadnił autor przyporządkowanie językowi prawnemu sensu stricto wypowiedzi nie tylko w aktach prawnych, lecz także w orzecze-niach sądowych i decyzjach administracyjnych. Te gatunki tekstów mają jednak zdecydowanie inną strukturę gramatyczną niż teksty aktów usta-wodawczych. Inny jest też przedmiot odniesienia i sytuacja użycia wypo-wiedzi: teksty ustawodawcze kodują normy prawne tetyczne (ustanowio-ne), orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne kodują normy prawne faktyczne (w obrocie prawnym).

17 Zob. Gizbert-Studnicki 1979: 49-60.

18 Zob. Gizbert-Studnicki 1986: 35-42. Dyskusję wokół traktowania języka prawnego jako rejestru języka etnicznego podjęli inni badacze języka

Nie wchodząc w szczegóły merytoryczne ważne dla prawników, z lingwistycznego punktu widzenia wydaje się stosowne przyjąć zasadniczą cechę tekstów, których przedmio-tem jest wykładnia przepisów prawnych, że są to teksty repre-zentujące język zawodowy prawników. Z tego względu gene-ralna zasada podziału języka prawnego sensu largo na język prawny sensu stricto i język prawniczy jest także w lingwistyce jak najbardziej uzasadniona¹⁹.

Dostrzegając w języku prawnym cechy rejestru języka naturalnego, Marek Zirk-Sadowski zwrócił uwagę na zakreślo-ne w granicach języka prawzakreślo-nego zagadnienia z pogranicza pra-wa i semiotyki, szczególnie na pragmatyczne związki pomiędzy znakami języka a ich użytkownikami w sposobach użycia zna-ków języka prawnego w aktach mowy²⁰.

1.2.2. W prawoznawstwie przyjęto powszechnie, że ję-zyk komunikujący prawo stanowione realizuje się w zasadzie jako język tekstów prawnych używany w określonych zbiorach tekstów prawnych, jak również język norm prawnych jako reguł postępowania podmiotów prawnych otrzymanych w wyniku

prawnego. Barbara Zofia Kielar wystąpiła w obronie koncepcji terminu język prawny, zob. Kielar 1979: 134 i n., por. też Wróblewski J. 1990:

24-25, Petzel 2006: 153-163. Por. język prawny jako odrębny w rozumie-niu lingwistycznym, Petzel 2011: 160-165. Klaudiusz Brodziak twierdził jednak, że język prawny nie ma cech formalnych, które wyróżniałyby go jako rejestr w ścisłym tego słowa znaczeniu, można by go więc traktować jako rejestr tylko przy liberalnym traktowaniu tego pojęcia – ze względu na specyficzną leksykę i tematykę dyskursu, zob. Brodziak 2004: 72.

19 Prawnicy odróżniają „język prawny norm prawnych” od „języka prawnego przepisów prawnych” (zob. Zieliński 1999: 50), co w przybliżeniu nawią-zuje do lingwistycznego rozróżnienia langue i parole w obrębie language.

Przyjmując jednak tradycyjnie, że system to tylko zespół relacji, jakby model struktury głębokiej w wytwarzaniu tekstów, natomiast tekst jest re-alizacją struktury głębokiej wypowiedzi w tym systemie, dla języka poj-mowanego jako kod generujący teksty o różnych strukturach powierzch-niowych określenie „język” byłoby nadużyciem. Można natomiast w zu-pełności odwoływać się do struktury powierzchniowej wypowiedzi praw-nej jako realizacji systemu języka prawnego, zakładając, że wypowiedź jest strukturą stylistyczną zdolną do procesów transformacyjnych.

20 Zob. Zirk-Sadowski 2000: 106-108.

procesu wykładni tekstów prawnych²¹. Teksty prawne składają się z przepisów prawnych wyróżnionych graficznie w postaci artykułów, ustępów czy paragrafów oraz z tytułu aktu prawnego, śródtytułów wewnętrznych części organizacyjnych tekstu, a tak-że z wstępów (preambuł) i podpisów uprawomocnionych osób, np. prezydenta. Natomiast język prawniczy ocenił jako przykład wyszukiwania informacji prawnej Franciszek Studnicki z punktu widzenia klasycznego rachunku zdań, którego podstawy stworzył Gottlob Frege²². W funkcjonalnych odmianach języka tekstów komunikujących prawo swoistymi strukturami charakteryzują się gatunki tekstów, w których konstrukcje językowe i technika perswazji odróżniają je wyraziście między sobą²³.

Prawnicy opiniują status języka prawnego z perspektywy interpretacji jako proces dekodowania przepisu prawnego i tekstu prawnego w derywacyjnej koncepcji wykładni prawa²⁴. Z tego względu przyjmują istnienie języka przepisów prawnych oraz języ-ka norm prawnych. Koncepcja derywacyjna wykładni Macieja

21 Rozróżnienie to wprowadził Zygmunt Ziembiński, w relacji przepisu praw-nego do normy prawnej, Ziembiński 1966: 45 oraz 1974: 211-212. Por.

też Zieliński 1972: 8, Malinowski 2006: 20. Przeglądu stanowisk bada-czy na temat podstaw wyodrębnienia języka prawnego i prawniczego dokonała Anna Pawłowska, zob. Pawłowska 2012: 171-181.

22 Zob. Studnicki 1978: 3. Friedrich Ludwig Gottlob Frege 1848-1925, nie-miecki logik i filozof języka.

23 Konstrukcje perswazyjne w języku prawnym i prawniczym w ujęciu prag-malingwistycznym, zob. Zgółka, Zieliński 2003: 182-189.

24 W derywacyjnej koncepcji normy prawnej rozróżnia się normę postępowa-nia ustanowioną w odpowiednim trybie i uznaną za obowiązującą przez organy państwa, którą należy odróżniać od przepisu prawnego stano-wiącego samodzielną całość redakcyjną fragmentu tekstu aktu prawo-dawczego, zob. Ziembiński 1973: 28-29. Maciej Zieliński rozróżnił przepis prawny od interpretacji przepisu prawnego jako czynności my-ślowej polegającąej na zastąpieniu przepisu prawnego wyrażeniem rów-noznacznym z przepisem przy pomocy odpowiednich reguł; rozróżnił też interpretację tekstu prawnego jako zbioru norm postępowania rów-noznacznego na gruncie tych reguł z tekstem prawnym od wykładni tek-stu prawnego w odniesieniu do procesu obejmującego oprócz wykładni również wnioskowania o obowiązywaniu norm, zob. Zieliński 1972: 26-27. Derywacyjna wykładnia prawa jest rodzajem przekładu tekstu aktu ustawodawczego na zespół norm prawnych rozumianych jako wypowie-dzi prawne skierowane do podmiotu prawnego w określonej sytuacji, zob.

Płeszka, Gizbert-Studnicki 1984: 18. Zob. też Mastalski 2010: 329-341.

lińskiego dotycząca – jak to określił Jarosław Mikołajewicz – „opisu procesu decyzyjnego stosowania prawa”²⁵, u swych podstaw do-określa relacje między rozumieniem prawa jako wytworu stanowie-nia a prawem stosowanym w rzeczywistości prawnej. Autor przyj-muje, że w języku tekstu prawnego formułowane są normy w posta-ci przepisów prawnych, a bezpośredniemu formułowaniu norm prawnych w wykładni służy język norm. „Faktyczny stosunek tych dwóch ostatnich języków do siebie da się ustalić po wprowadzeniu kilku dodatkowych pojęć, a w szczególności pojęcia normy postę-powania i sposobów jej wysłowienia. Już w tym miejscu można jednak przyjąć, że są to języki co najmniej wzajemnie przekładal-ne”²⁶. Odtwarzanie finalnego kształtu normy prawnej jest proble-mem wykładni prawa. W ujęciu lingwistycznym przyjmuje się roz-różnienie, że norma prawna jest elementem systemu prawa, nato-miast przepis prawny jest elementem systemu języka prawnego²⁷.

1.2.3. W kwestii kryteriów wyróżniania języka prawne-go na tle różnych gatunków wypowiedzi komunikujących treści prawne Maciej Zieliński podkreślał, że istotne rozróżnienie

25 Zob. Mikołajewicz 2010: 182.

26 Zob. Zieliński 1972: 8. Założenie dwupoziomowości języka prawnego oznacza włączenie reguł egzegezy do normatywnej koncepcji źródeł prawa. W interpretacji derywacyjnej koncepcji wykładni Macieja Zie-lińskiego stwierdza się wprost, że jej twórca przyjął „założenie dwupo-ziomowości języka prawnego”, co może budzić wątpliwości z pragma-lingwistycznego punktu widzenia, zob. Matczak 2010: 129. Cytat z książki twórcy derywacyjnej koncepcji wykładni dowodzi, że w grun-cie rzeczy sformułowania Zielińskiego nie są sprzeczne z lingwisty-cznym rozróżnieniem języka tekstu prawnego od języka wykładni prawniczej. Cenne jest w artykule Matczaka udowodnienie, że idea roz-różnienia języka przepisów prawnych w tekście prawnym od języka norm prawnych w wykładni tekstu prawnego wyprzedza o 25 lat roz-różnienie przez uczonych amerykańskich (K.N. Whittington, L.B. So-lun) pomiędzy interpretacją (interpretation) a konstrukcją (construc-tion), którzy – jak pisze autor – przyjęli, że interpretacja jest rozpozna-niem treści semantycznej, a konstrukcja odczytarozpozna-niem efektu prawnego wywieranego przez tekst prawny. W obszarze reguł prawnych, interpretu-je się więc znaczenie tekstu, a następnie rekonstruuinterpretu-je się reguły prawne, które pomagają stosować ten tekst w konkretnych sytuacjach faktycznych.

W obu tych teoriach zakłada się, że język przepisów prawnych jest punk-tem wyjścia w procesie ustalenia brzmienia normy prawnej.

27 Zob. też przepis prawny a norma prawna, rozdz. IV, pkt 2.3.

dwóch sfer przedmiotowych, sfery tworzenia prawa i sfery sto-sowania prawa skutkuje rozróżnieniem „wypowiedzi, które są prawem, i wypowiedzi, które różnorako nawiązują do prawa”.

Do wypowiedzi języka prawnego zaliczył więc także inne niż ustawodawcze akty podmiotów normodawczych, a więc rozpo-rządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Rady Mini-strów, Premiera, poszczególnych miniMini-strów, podmiotów upo-ważnionych do umów międzynarodowych, podmiotów normo-dawczych samorządu terytorialnego, które są wyposażone we władzę prawodawczą z mocy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Autor podkreślał, że kwalifikowanie przez prawnika wypowiedzi, które są wytworem działalności prawo-dawczej, „ma charakter nie stylistyczny, lecz socjalny”. Stosu-jąc kryterium socjalne, autor rozróżnił język prawny należący do sfery tworzenia prawa oraz język administracyjny i język urzędowy należące do sfery stosowania prawa²⁸. Zakwalifiko-wanie języka prawnego, jako systemu realizowanego w tekstach aktów ustawodawczych ze względu na jego aspekty semantycz-ne, syntaktyczne i pragmatyczsemantycz-ne, zawęża odniesienie terminu język prawny w niniejszej książce do języka ustawodawcy, któ-rego wypowiedzi są prawem obowiązującym wszystkich, łącz-nie z ustawodawcą, w danym systemie prawnym²⁹.

Wobec propozycji powtarzanej w literaturze teoretycz-noprawnej i dogmatycznej, że zwrotom w tekstach aktów praw-nych należy nadawać znaczenie występujące w języku potocz-nym, bez podania definicji języka potocznego, Agnieszka Cho-duń przedstawiła stanowiska prawników i językoznawców na temat rozumienia terminów język potoczny i język powszechny, uzasadniając, że język prawny nie jest odmianą „jakiegoś języ-ka na co dzień”, lecz szczególnym, wyspecjalizowanym kodem, a reguły odkodowania języka prawnego nie są znane przecięt-nemu obywatelowi³⁰.

28 Zob. Zieliński 2004: 12-13.

29 W niniejszej książce analizie podlegają teksty aktów ustawodawczych (za-miennie: teksty ustawodawcze) ustawodawcy. Termin teksty prawne od-nosi się nie tylko do tekstów ustawodawcy, lecz także do tekstów innych prawodawców.

30 Zob. Choduń 2004: 77-86. Por. też Zieliński 1999: 58.

1.3. Język prawny w środowisku innych języków