Eklektyzm w badaniu teorii języka prawnego

Zmiany paradygmatu naukowego w badaniach nad językiem prawnym rewidują podejście do ontologicznego statusu zjawiska języka. W strukturalizmie badano system abstrakcyjnych struktur językowych w jakimś stopniu autonomicznych.

49 Zob. Grucza S. 2011: 35-37.

50 Postulując badanie języka prawnego jako języka specjalistycznego według antropocentrycznej teorii języków, S. Grucza nie uwzględnił koncepcji twórcy terminu język prawny, kontynuowanej przez prawników i lingwi-stów. Zasadnicza różnica dotyczy samego przedmiotu badań. S. Grucza nazywa językiem prawnym nie język ustawodawcy jako polilekt, lecz idiolekty i polilekty prawników, którym tradycyjnie przypisuje się za B. Wróblewskim status języków prawniczych.

semantyczna koncepcja badań była ukierunkowana na funkcje komunikacyjne znaków języka. W antropocentrycznej teorii ję-zyków proponuje się badanie zintegrowanych w mózgach struk-tur ludzkiego myślenia poprzez obserwację reguł językowych.

W każdym przypadku należy się zgodzić, że ludzie wytwarzają znaki języka reprezentujące ich wiedzę o świecie i przekazują je sobie nawzajem⁵¹. Język prawny jest z pewnością zasobem for-muł i modeli języka powszechnego przyswajanych przez ich powtarzanie z pewnymi innowacjami. Znaki języka układają się w struktury trudne do oddzielenia od funkcjonowania języka.

Przedmiotem badań lingwistycznych może być język prawny rozumiany przez prawników jako odmiana języka po-wszechnego ze względu na słownictwo oraz typ tekstu. Tak rozumiany język prawny (nie w ścisłym znaczeniu langue) jest rejestrem języka etnicznego⁵² o specjalistycznej leksyce, fraze-ologii i składni⁵³. Zainteresowania językoznawców skupiają się wokół badania struktury stylistycznej tekstu historycznego i współczesnego ze względu na temat wypowiedzi i problemy referencji, schematyczność i figuratywność oraz spójność tek-stu⁵⁴. Badania semantyczne obejmują dawne słownictwo praw-nicze⁵⁵ i terminy prawne⁵⁶ oraz semantyczną i normatywną analizę tekstu w dawnych kodeksach⁵⁷. Ujęcia pragmatyczne śledzą sytuację komunikacyjną wypowiedzi prawnych jako aktów mowy ustawodawcy. W związku z operacjami na tekście prawnym, takimi jak interpretacja, trawestacja, parafrazowanie, streszczenie czy przenikanie elementów języka prawnego do innych języków funkcjonalnych – do języka polityki, admini-stracji, środków masowego przekazu lub nawet do języka po-tocznego – postulatem badawczym może być stylizacja i inter-tekstualność, semantyka leksykalna i słowotwórstwo, także

51 Zob. Grucza F. 1997: 16; por. B. Wróblewski B. 1948: 6. Pisząc o funk-cjach języka autor powołuje się na artykuł M. Ostrowskiej, Słowa i my-śli, „Przegląd Filozoficzny” 1931.

52 Por. Gizbert-Studnicki 1979.

53 Por. Zieliński 1999.

54 Por. Wojtak 1993, Malinowska 2001, Rzeszutko 2003.

55 Por. Zajda 1990 i 2001.

56 Por. Lizisowa 1984 i 1995

57 Zob. Lizisowa 2000.

syntaktyka, zwłaszcza elipsa składniowa oraz derywacja syn-taktyczna i semantyczna zdań. Kognitywne badanie tekstu prawnego może uwzględniać bieg myśli autora, cechy tekstu jako komunikatu odbieranego przez czytelnika, a także śledzić związki skojarzeniowe między elementami tekstu.

Teoretyczny aspekt badań lingwistycznych obliguje do systemowego ujęcia zjawisk językowych. Wychodząc od defi-nicji języka jako tego, „co w mowie jest równocześnie społecz-ne, trwałe i abstrakcyjne”, i przyjmując, że mowa ludzka „to porozumienie dźwiękowe osób, z których jedna drugą o czymś powiadamia” (wtórnie zapisana)⁵⁸, analizie poddaje się systemy semantyczny, syntaktyczny i stylistyczny języka prawnego⁵⁹. Różnicowanie systemowe przebiega w sferze funkcji języka – ekspresywnej, impresywnej i pragmatycznej – toteż badaniom podlega charakter wypowiedzi nadawcy tekstu, wpływ wypo-wiedzi na zachowanie odbiorcy oraz sposób przedstawienia zjawisk świata w polu widzenia ustawodawczego. Analiza zja-wisk językowych w systemie przebiega w obszarze komunika-cji językowej ze zwróceniem uwagi na typ dyskursu, typ tekstu i typy zdań zawartych w tekście. Bada się, jak struktury sys-temu języka prawnego są realizowane w tekście prawnym jako struktury stylistyczne. Tekst traktuje się jako dyskurs w uwarunkowaniach społecznych. Badaniom podlega typolo-gia tekstu i zdania w aspekcie zdarzenia komunikacyjnego jakim jest stanowienie prawa⁶⁰. Zdanie traktuje się jako rodzaj sądu normatywnego, w którym zawiera się system reguł

58 Zob. definicja języka i mowy, Milewski 1972: 5.

59 Polski język prawny bazuje w zupełności na systemie fonologicznym pol-skiego języka etnicznego, dlatego fonologia jest w jego analizie pomi-nięta.

60 Według Zygmunta Ziembińskiego należy odróżnić sformułowanie słowne normy prawnej od aktu jej ustanowienia: „Akt bezpośredniego ustano-wienia pewnej normy polega na akcie sformułowania tej normy w pew-nym szczególpew-nym kontekście sytuacyjpew-nym, a wypowiedź formułująca normę spełnia wówczas szczególnie wyraźnie funkcję performatywną…

niezależnie od postaci słownej, które domyślnie jest poprzedzone zwro-tem «Niniejszym stanowi się, że… (X powinien C w okolicznościach W)»”, zob. Ziembiński 1980: 121. Na temat performatywnej funkcji ję-zyka prawnego zob. rozdz. V, pkt 3.2.

matycznych opartych na dedukcjach logicznych. Przyjmuje się psychologiczną interpretację budowy zdania, w którym istnie-je człon utożsamiający z sytuacją zewnętrzną i człon rozróż-niający to, co jest dla umysłu człowieka nowe. W formalno-gramatycznym opisie budowy zdania bierze się pod uwagę kategorie gramatyczne jego części. Podstawą epistemolo-giczną analizy zdania są formy istnienia, takie jak przedmiot, proces czy cecha, które wiążą się z odpowiednimi funkcjami składniowymi. Badając strukturę zdania, ocenia się pozycję wyrazu w obrębie całości wypowiedzenia oraz funkcję wyrazu w ramach relacji poszczególnych wyrazów i w odniesieniu do ogólnego systemu stosunków składniowych. Uwzględniając kryterium informacyjne, analizuje się kursoryczny aspekt układania wyrazów od rozpoczynających tok informacji do wyrazów wprowadzających nową informację. W metodologii badań przyjmuje się, że system języka prawnego ma zasób elementarnych typów zdań, które w realizacji tekstowej pod-legają transformacjom⁶¹.

Różnorakie ujęcie tematu bierze się stąd, że funkcjono-wanie języka w dziedzinie prawa powoduje powstanie wielu jego odmian i sposobów użycia. Można badać: 1) znaki języ-kowe wypowiedzi prawnej w stosunku do znaków w innych językach funkcjonalnych; 2) strukturę tekstu oraz reguły syn-taktyczne rządzące budową zdań i ich znaczenie, a także 3) wartość logiczną wypowiedzi normatywnych w stosunku do twierdzeń i wypowiedzi oceniających. Dla tego typu opisu nie-zbędne jest wejście w semiotykę, a więc badanie semantyki, syntaktyki i pragmatyki tekstu prawnego.

Antropocentryczne badania języka prawnego można potraktować jako propozycję unowocześnienia koncepcji B. Wróblewskiego, który zgodnie z ówczesnym stanem nauki opisywał znaki językowe w mowie ustawodawcy z uwzględ-nieniem operowania ludzkiego umysłu i sytuacji użycia języka.

Wszak uczony ten rozróżniał psychologiczne znaczenie wyra-żeń językowych w świadomości mówiącego oraz funkcje se-mantyczne i kulturowe form wyrażeniowych w podmiotowym

61 Por. kryteria i metody analizy składniowej, Jodłowski 1976: 42-48.

języku własnym od podobnych znaczeń językowych zależnych od funkcji komunikacyjnej, jak też od podobnych myśli i sta-nów emocjonalnych osób posługujących się znakami języka w danej społeczności językowej⁶². Są to obszary badań obecnie postulowane w nowoczesnym aparacie pojęciowym i termino-logicznym. W badaniach nad językiem używanym w dziedzinie prawa teoretyczne założenia B. Wróblewskiego sprzed prawie 80 lat nie straciły na aktualności.