Semantyka podmiotu w zdaniu normatywnym

Na strategie działań językowych w tekście prawnym wskazuje podmiot zdania normatywnego połączony związkiem zgody gramatycznej z orzeczeniem. Podmiot zdania to imienna część mowy, rzeczownik lub inny wyraz w funkcji rzeczownika, albo występująca w tej funkcji składniowej grupa wyrazowa nazy-wająca przedmiot, o którym się orzeka. Cechą znaczącą jest gramatyczna strona czasownika, wyrażająca stosunek podmiotu

83 O zwrotach niedookreślonych i nieostrych w tekście prawnym, zob. Zieliń-ski 2002: 163-171.

do orzeczenia. Kategoria semantyczna podmiotu zdania zależy od sposobu wyrażania modalności w orzeczeniu⁸⁴.

Związany ze stroną czasownika w orzeczeniu zdania (diatezą) wymiar kategorii semantycznej podmiotu jest w języ-ku prawnym kwestią istotną. Kategoria semantyczna podmiotu zdania normatywnego wskazuje:

1) Kto ma spełniać czynność nakazaną, zakazaną lub dozwoloną:

Art.21. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych mo-że… rozporządzać swoim zarobkiem…

[podmiotem spełniającym czynność jest agens osobowy (osoba ogra-niczona w zdolności do czynności prawnych) przy orzeczeniu prze-chodnim w stronie czynnej (może rozporządzać); a wskazany podmio-tem agens jest tym, kto ma spełnić czynność dozwoloną; dopełnie-niem dalszym jest pacjens nieosobowy (swoim zarobkiem); brak do-pełnienia bliższego, więc zdanie suponuje, że wykonanie czynności jest nakazane z mocy prawa⁸⁵]

2) Co podlega danej czynności nakazanej, zakazanej lub do-zwolonej z mocy prawa:

Art.18.§ 1.Ważność umowy… zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.

[podmiotem podlegającym czynności jest pacjens nieosobowy wskazany nazwą przedmiotu abstrakcyjnego (ważność umowy) ko-notowaną przez orzeczenie przechodnie orzekające o czynności do-zwolonej agensowi (zależy); dopełnienie bliższe (od potwierdzenia umowy) nazywa wynik czynności; agens jest wyrażony nazwą oso-bową w funkcji dopełnienia sprawcy (przez tego przedstawiciela)]

84 Por. zdeterminowanie podmiotu przez orzeczenie, Bańczerowski, Pogo-nowski, Zgółka 1982: 239-240, 270.

85 Zachodzi tu specyficzna sytuacja, w której zdanie normatywne jest modaliza-torem samego siebie, gdyż to właśnie normom postępowania zwerbalizo-wanym w przepisach prawnych ustawodawca nadał moc obowiązywania.

Nowak-Michalska 2012:124 uważa, że w tego typu zdaniach działanie jest samoczynne, a zdanie nie przenosi znaczenia deontycznego.

3) Sygnalizuje, że czynność podmiotu spełnia się samoczynnie z mocy prawa:

Art.11. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości.

[Zdanie bezpodmiotowe suponuje, że czynność nakazana jest „każ-demu, kto”; dopełnienie bliższe nazywa przedmiot abstrakcyjny (pełną zdolność do czynności prawnej) przy orzeczeniu czasowni-kowym w stronie zwrotnej (nabywa się); dopełnienie dalsze (z chwi-lą uzyskania pełnoletniości) określa czas wykonania czynności]

4) Sygnalizuje, że istnieje stan podmiotu z mocy prawa z udzia-łem podmiotu:

Art. 14. § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

a) [Podmiotem podlegającym czynności jest pacjens nieosobowy wskazany przez zdanie złożone desygnujące przedmiot abs-trakcyjny (czynność prawna dokonana przez osobę , która nie ma zdolności do czynności prawnych), konotowany przez orze-czenie imienne (jest nieważna); brak dopełnienia dalszego su-ponuje, że stan wyrażony orzeczeniem wskazuje na osobę „ten kto” (osoba, która dokona czynności), a brak dopełnienia bliż-szego suponuje, że czynność ta jest nieważna z mocy prawa.

Art. 13. § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwła-snowolniona całkowicie…

b) [podmiotem jest pacjens osobowy desygnowany zdaniem (oso-ba, która ukończyła lat trzynaście); orzeczenie jest wyrażone czasownikiem przechodnim w stronie biernej (może być ubez-własnowolniona całkowicie), przy czym nie można wskazać agensa powodującego stan podmiotu, więc presuponowane jest ubezwłasnowolnienie z mocy prawa]

Art. 10. § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.

c) [podmiotem jest zdanie podmiotowe (kto ukończył lat osiemnaście) wskazujące na pacjensa; podmiot jest konotowany przez orzecze-nie imienne (pełnoletnim jest) stan podmiotu osobowego istorzecze-nieje bez udziału agensa, z mocy prawa.

5) Sygnalizuje, że istnieje stan z mocy prawa bez udziału podmiotu:

Art., 13. § 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę…

a) [Zdanie bezpodmiotowe; orzeczenie wyrażone przez czasownik w stronie zwrotnej (ustanawia się) konotuje dopełnienie bliższe wyrażone rzeczownikiem nieosobowym (opiekę) oraz konotuje dopełnienie dalsze wyrażone grupą wyrazową nazywającą osobę, dla której ustanawia się opiekę (dla ubezwłasnowolnionego cał-kowicie); nie można wskazać agensa, mimo że jest potrzebny agens zewnętrzny (ktoś musi ustanowić opiekę), zatem zdanie presuponuje wykonanie czynności z mocy prawa]

Art. 16. § 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

b) [zdanie bezpodmiotowe, pacjens (dla osoby ubezwłasnowolnio-nej częściowo) wyznaczony dopełnieniem dalszym przy orzecze-niu zwrotnym (ustanawia się) jest tą osobą, która ma podlegać czynności nakazanej z mocy prawa, skierowanej na dopełnienie bliższe (kuratelę) określające przedmiot abstrakcyjny]

[cytaty według Kodeksu cywilnego]

Z analizy gramatycznej przepisów prawnych wynika, że przy orzeczeniu wyrażonym czasownikiem w stronie czynnej agen-tywny podmiot osobowy zdania może rządzić dopełnieniem za pośrednictwem orzeczenia, a osoba wskazana tym podmiotem ma spełniać daną czynność z mocy prawa (1), albo też agens osobowy spełniający daną czynność z mocy prawa jest wyrażo-ny dopełnieniem sprawcy (2). Strona bierna czasownika jest formą orzeczenia w zdaniu, w którym wykonawca czynności jest wyrażony nie przez podmiot, bo nie można wskazać agensa osobowego, a podmiot agentywny i nieosobowy ma spełnić czynność z mocy prawa (3), albo nie można wskazać pacjensa, a podmiot nieagentywny i nieosobowy podlega czynności z mocy prawa (4). Forma czasownika w stronie zwrotnej two-rzy orzeczenie w zdaniu bezpodmiotowym, w którym stan rze-czy istnieje z mocy prawa bez udziału agensa i pacjensa (5).

5.3. Przenoszenie znaczeń deontycznych w zdaniach