Konwergencja systemu prawa i systemu języka prawnego

Teoretycy prawa twierdzą, że system prawa „jest pojęty jako zespół norm połączony wspólnymi zależnościami logicznymi i systemowymi oraz jest oparty na wspólnych zasadach”⁹⁴.

92 Abstrakcyjność jest wynikiem wyodrębnienia teoretycznie w stanowionym prawie ważnych cech osób, przedmiotów, czynów, stanów i właściwości w stosunkach prawnych tetycznych, a pominięcie ich cech nieistotnych.

93 Zob. rozdz. II, pkt 2.4.

94 Zob. Wróblewski 1988: 149; cyt. za Kordela 2012: 17.

tem prawny można rozważać także „jako pomyślany jedynie zbiór norm uporządkowanych według pomyślanych jedynie relacji, zachodzących między elementami zbioru (system-typ)”.

Pomyślane systemy prawa obowiązującego „które mają tę ce-chę wspólną, że powstają przede wszystkim w drodze aktów stanowienia, zaliczamy do systemu prawa stanowionego, w którym obowiązują normy”⁹⁵.

3.4.1. System prawa przedstawia się ze względu na wspólne cechy, jak i na cechy pozwalające różnicować systemy ze względu na różnorodność norm prawnych. Według Jacka Sobczaka zbiór norm danego państwa, chociaż stworzony przez różne organy, tworzy system jednolity, zupełny i praktycznie niesprzeczny, mimo różnorodności norm obowiązujących w różnych obszarach stosunków społecznych. Normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla danego systemu oraz postulaty prawne właściwe temu systemowi ma zarówno system prawa jako całość, jak i poszczególne gałęzie prawa wchodzące w skład systemu. Do systemu prawa należą normy prawa mate-rialnego regulujące uprawnienia i obowiązki osób fizycznych i prawnych, jak też normy prawa formalnego regulujące zasady postępowania urzeczywistniające normy prawa materialnego, w prawie publicznym i prywatnym, ze względu na interes pod-miotu prawnego chroniony przez prawo przedmiotowe. Ukształ-towane historycznie kompleksy norm prawnych dzielą system prawa na gałęzie prawa regulujące określone kategorie stosun-ków społecznych, których rdzeniem jest zespół instytucji praw-nych charakterystyczpraw-nych dla danej gałęzi prawa. Gałęzie pol-skiego prawa to: prawo konstytucyjne ustalające zasady ustroju politycznego i społecznego, strukturę i zasady działania aparatu państwowego, prawa i wolności obywateli i zasady prawa wy-borczego oraz regulujące organizację i funkcjonowanie organów władzy i administracji państwowej, organizację wymiaru spra-wiedliwości, kontroli państwowej i formę państwa; prawo admi-nistracyjne konkretyzuje normy prawa konstytucyjnego, określa-jąc strukturę oraz szczegółowe zasady działania organów admini-stracji rządowej i samorządowej, jak również stosunki tych

95 Zob. Redelbach, Wronkowska, Ziembiński 1993: 218.

nów z obywatelami; prawo finansowe reguluje gospodarkę pie-niężną państwa; prawo cywilne reguluje stosunki majątkowe i osobiste równorzędnych podmiotów prawa; prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, rodzicami i dziećmi; prawo pracy reguluje stosunki pracy między pracodawcą a pracownikami; prawo karne określa zasady odpo-wiedzialności za czyny zabronione przez państwo; prawo postę-powania cywilnego reguluje tryb rozstrzygania spraw cywilnych, rodzinnych i ze stosunku pracy; prawo postępowania karnego reguluje tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych; prawo postępowania administracyjnego określa tryb postępowania przed organami administracji państwowej; prawo rolne reguluje stosunki własnościowe i użytkowanie ziemi; prawo międzynaro-dowe prywatne wskazuje systemy prawne jako podstawy roz-strzygania w przypadku konkurencji różnych systemów, a prawo międzynarodowe publiczne zawiera system norm regulujących wzajemne stosunki między państwami⁹⁶.

Podstawowa instytucja polityczna – prawo – zajmuje klu-czowe miejsce w życiu społecznym nie ze względu na swoją treść, lecz z uwagi na źródło jej wiązania jako instytucji normatywnej oraz fakt, że dana społeczność polityczna takie źródło prawa zaak-ceptowała jako własny wybór⁹⁷. Prawo jako instytucja normatyw-na jest fragmentem struktury normatywnej całego społeczeństwa⁹⁸.

„System norm prawnych nie ma i nawet mieć nie może wartości samoistnej. Jest tylko użyteczną formą dla zyskania pewności w działaniach podejmowanych w przestrzeni publicznej”⁹⁹.

4.3.2. Rekonstruując system prawa stanowionego, przyj-muje się, że jest to uporządkowany w kształcie piramidy zbiór norm prawnych, składający się z normy podstawowej i z norm niższych poziomów. Przedstawiając problemy analizy systemu prawa, Wojciech Cyrul i Bartosz Brożek wskazują na rozróżnie-nie statycznych i dynamicznych systemów normatywnych.

W systemie statycznym obowiązywanie norm opiera się na po-wiązaniach treściowych norm wyższego stopnia z

96 Zob. Sobczak 2002: 155-159.

97 Zob. Zirk-Sadowski 2000: 211-212)

98 Zirk-Sadowski, 2000: 203-204.

99 Kordela 2012: 48

nymi z nich drogą dedukcji normami niższego stopnia. W dyna-micznej strukturyzacji – piszą autorzy – „rola normy podstawo-wej ogranicza się do określenia procedury normotwórczej, której przestrzeganie determinuje przynależność norm do systemu”, tak więc normy „są sensem aktu woli prawotwórcy, a obowiązywa-nie norm stanowi wynik ich instytucjonalnej autoryzacji”. Two-rząc prawo i dokonując wykładni prawa ustawodawca i rekon-struktor myślą zarówno w kontekście systemu prawnego, jak i w kontekście systemu języka prawnego¹⁰⁰.

4.3.3. W obrębie innych systemów społecznych funkcjo-nują równolegle hierarchiczny system prawa i hierarchiczny sys-tem języka prawnego. O konwergencji obu syssys-temów można mówić przede wszystkim w odniesieniu do kultury prawa stano-wionego, porównując elementy rekonstruowanego systemu pra-wa z elementami rekonstruopra-wanego systemu języka prawnego.

We wstępnym założeniu przyjmuje się, że elementami systemu prawa są jedynie normy prawne jako reguły postępowania, a elementami systemu języka prawnego są przepisy prawne, któ-re wyrażają normy prawne jako wypowiedzi prawne.

Systemy mogą być przedstawiane jako modele. Kon-struktywne tworzenie modelu następuje przez odniesienie jego budowy do określonego wzorca. Tak w systemie prawa, jak i w systemie języka prawnego paradygmatem naczelnym jest normatywność. Statyczność systemu prawa wynika z rozróż-nienia w systemie prawa reguł obowiązków, pierwszego stop-nia, to jest takich, które należy uczynić, od reguł władzy, dru-giego stopnia, które umożliwiają usunięcie niedoskonałości pierwszych reguł. W systemie języka prawnego tej regularno-ści odpowiadają struktury semantyczne i gramatyczne tekstu prawnego, a także struktury pragmatyczne aktu stanowienia

100 Zob. Cyrul, Brożek 2003: 99-101, por. Opałek 1974: 85. Tradycyjna definicja systemu prawa przedstawiona przez Wojciecha Cyrula i Bartosza Brożka, zob.

Cyrul, Brożek 2003: 93-109. W innych teoriach przyjmuje się, że elementami systemu prawa są akty prawne, orzeczenia sądowe, reguły wraz zasadami i po-licies, stany rzeczy wraz z regułami prawnymi. Normy prawne są traktowane przez autorów jako reguły postępowania. Autorzy nawiązują do rozróżniania reguł obowiązków pierwszego stopnia od reguł władzy drugiego stopnia (me-tareguł) w analizach procesowości prawa H. Kelsena i H.L.A. Harta.

prawa. Norma prawna podstawowa autoryzuje władzę tworze-nia prawa, spełtworze-niając procedurę normotwóczą jako akt woli ustawodawcy, jak również zapewnia jedność i obowiązywanie norm niższego poziomu¹⁰¹.

Równoległość systemu prawa i systemu języka praw-nego da się opisać według założeń rekonstrukcji systemu prawa opartym na procedurze normotwórczej, wspólnej dla wszyst-kich porządków prawnych. Porównanie obu systemów przed-stawiono na schemacie 2.

Schemat 2. System prawa a system języka prawnego

Źródło: opracowanie własne.

Obowiązywanie systemu norm prawnych jest wynikiem insty-tucjonalnej autoryzacji. Funkcję tę spełnia w tekstach prawnych performatywność. Normy niższego poziomu mają charakter generalny i abstrakcyjny. Należą one do systemu prawa, jeżeli są rezultatem stanowienia lub są wywnioskowane z norm po-wstałych w wyniku stanowienia. Stanowienie ma językową formę przepisów prawnych tak formułowanych, aby można

101 Zob. Stelmach 2001: 63-70.

SYSTEM PRAWA norma podstawowa

n ormy normy niższych poziomów elementy norm niższych poziomów

SYSTEM JĘZYKA PRAWNEGO performatywność

tekstu prawnego normatywność

przepisu pawnego predykaty i argumenty

zdań normatywnych

N O R M A T Y W N O Ś Ć

było z nich wyinterpretować właśnie normy generalne i abs-trakcyjne. Na podstawie norm należących do systemu prawa stanowionego da się orzec o każdym postępowaniu podmiotów prawnych, że to postępowanie jest przez te normy zakazane, nakazane, czy też indyferentne¹⁰².

3.5. System prawa i system języka prawnego w