Technika i styl języka prawnego

Znaki językowe wskazują podmioty i przedmiot regulacji prawnej, a zarazem symbolizują jednoznacznie sformułowaną wolę ustawo-dawcy. W języku prawnym system znaków etnicznego języka po-wszechnego przystosowuje się do pełnienia swej funkcji wskazywania i symbolizowania na wszystkich poziomach semiotyki – semantycz-nym, syntaktycznym i pragmatycznym. Podczas stanowienia norm prawnych scalają się dwie strony języka prawnego – strona przedmio-towa i strona podmioprzedmio-towa – które wiążą w systemie znaki językowe i warunkują używanie języka⁹⁵.

5.2.1. Bronisław Wróblewski analizował pojęcie techniki języ-ka prawnego w związku z celem, dla którego język prawny jest ny. „Dla ustawodawcy – pisał uczony – takim celem w obrębie używa-nego języka jest porozumienie się z adresatami […] w sprawie ich po-stępowania”. Wskazując, jak wolno lub nie wolno, jak należy lub nie należy postępować, ustawodawca łączy w myśli różne przedmioty wprowadzane do przepisów prawnych: osoby, fakty, zjawiska, rzeczy, stosunki. Opracowuje wyrazy jako narzędzia oznaczania pojęć, definiu-je terminy, stosudefiniu-je definiu-jemu właściwe konstrukcdefiniu-je składniowe, formułudefiniu-je oznajmienia. Wyznacza dla odbiorcy kierunek dedukcji zmierzający do konstrukcji pojęć złożonych na podstawie materiału językowego⁹⁶.

W takim ujęciu przedmiotowo-podmiotowym rola języka prawnego realizuje się w poznaniu pojęciowym i językowym w dzie-dzinie stanowienia prawa. W akcie stanowienia następuje w myśli zna-kotwórczej podmiotu poznającego integracja znaków naturalnych – pojęć i sądów – z uświadamianymi i komunikowanymi znakami języ-kowymi – słowami i zdaniami. Reguły generowania wyrażeń języka prawnego przebiegają przez formalne znaki naturalne i przez konwen-cjonalne znaki językowe, które ustawodawca odnosi do treści stano-wionej w świecie tekstu prawnego i do treści obowiązującej w świecie

95 Por. poznanie semantyczne w języku prawnym, rozdz. III, pkt 2. Por. też prze-strzeń komunikacyjna w języku prawnym rozdz. V, pkt 4.

96 Zob. Wróblewski 1948: 87 i n. Autor zwraca uwagę, że adresatem dla ustawo-dawcy nie jest odbiorca treści, np. specjalista w dziedzinie prawa. Nie należy więc utożsamiać odbiorcy tekstu z potencjalnym podmiotem tetycznego sto-sunku prawnego, którego postępowanie reguluje przepis prawny.

rzeczywistym. Balansowanie między stanowieniem norm w postaci zdań normatywnych a opisem warunków i okoliczności ich obowiązy-wania zdaniami opisowymi służy powiązaniu celu komunikatu i kształ-tu języka z systemem pojęć prawnych, tak w odniesieniu do świata norm generalnych w tekście prawnym, jak i w odniesieniu do rzeczywi-stości prawnej, którą ustawodawca zamierza regulować. Wniosek jest następujący: podmiotowa i przedmiotowa funkcja języka prawnego stanowi kryterium określające status ontologiczny tego języka.

5.2.2. Tekst prawny jest złożonym znakiem języka prawne-go o specyficznym stylu prawnym. Osobliwość stylu języka praw-nego polega na tym, że ustawodawca „wyraża swą wolę w swoistym akcie stanowienia”, narzucając użyciem form języka prawnego okre-ślone postępowanie wskazanym podmiotom prawnym⁹⁷. Styl języka prawnego sprawia, że język ten jest kodem semiotycznym. Seman-tyka i struktura tekstu prawnego jest bowiem dostosowana do kodo-wania, przekazywania i rozumienia norm postępowania. Na płasz-czyźnie stylu następuje akomodacja struktur języka powszechnego do struktur języka prawnego⁹⁸.

5.2.3. Stylu wypowiedzi dotyczy stała tendencja w sposobie komunikowania i w wyborze środków ekspresji. Styl tekstów praw-nych jest regulowany zasadami techniki legislacyjnej, które nakazują użycie takich efektów stylistycznych i wyrażają normatywność jako intencję ustawodawcy. Zwracają też uwagę na precyzję oraz komu-nikatywność w zachowaniu spójności pojęciowej i terminologicznej tekstu. Nacechowanie stylistyczne nadaje tekstom prawnym swoiste słownictwo o zasięgu ograniczonym do treści prawnych. Postulatem naukowym jest, aby spójność pojęciowa i terminologiczna była naj-bliższa znaczeniu terminów w języku nauki i w języku praktyki prawniczej, jak również najbliższa znaczeniu wyrażeń w języku używanym w reglamentowanej przez ustawodawcę dziedzinie życia społecznego. Słownictwo i gramatyka nienacechowane stylistycznie mają charakter standardowy i neutralny, charakterystyczny dla

97 Zob. Wróblewski 1948: 101.

98 W stylu prawnym obserwuje się szczególne nagromadzenie form fleksyjnych czasowników w czasie teraźniejszym. Teresa Skubalanka udowodniła, że dzięki stylistycznej akomodacji kategorii fleksyjnych zasób morfemów gra-matycznych da się identyfikować z ich funkcją semantyczną, zob. Skubalanka 1988: 19-27. Zob. też rozdz. V, pkt 5.3.

cjalnej odmiany języka polskiego. Wyrazy występujące w tekście prawnym, a będące terminami w zakresie specjalności, której doty-czą przepisy aktu ustawodawczego, są zapożyczeniami leksykalnymi w języku prawnym z innych języków specjalistycznych.

Postulatem unormowanym zasadami techniki legislacyjnej jest, że należy kondensować normy prawne. Technika kondensacji polega na tym, że w jednym przepisie prawnym mogą być umiesz-czane elementy więcej niż jednej normy prawnej, by uniknąć powtó-rzeń. Postulatem jest też rozczłonkowanie syntaktyczne normy prawnej, które polega na umieszczeniu jej elementów w różnych przepisach prawnych, jak też rozczłonkowanie treściowe, które po-lega na modyfikacji treści jednego przepisu przez inne przepisy⁹⁹.

Częścią normatywną na płaszczyźnie stylu języka prawnego są przepisy prawne. Mają one nacechowanie stylistyczne podpo-rządkowane wykładni prawa¹⁰⁰. Nie mają stylistycznego charakteru normatywnego preambuły, przepisy ogólne formułujące cele, zasady czy przedmiot ustawy, jak również definicje legalne, chociaż mają znaczenie normatywne. Zawierają one uzasadnienie celów aktu normatywnego, brane pod uwagę w jego interpretacji¹⁰¹.

99 Zob. Zieliński 2002, rozdz. V i VI.

100 Zob. Zieliński 2002, rozdz. XVI. Por. też Choduń 2015: 37-42 oraz Choduń 2007: 151.

101 W polskiej legislacji uzasadnienie znajduje się w art. 34 ust. 2 Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r.[obowiązujący MP 2017 poz.

420] oraz w uchwale Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 listopada 1990 r.

[obowiązujący M.P. 2012 poz. 32].

Rozdział III

Znaki językowe i ich znaczenie w języku prawnym

Język jest dwuklasowym systemem znaków umożliwiającym tworzenie nieskończonej liczby wypowiedzi. Klasę pierwszą stanowi inwentarz prostych znaków odpowiadających obiek-tom pozajęzykowym, czyli słownik będący zbiorem jedno-stek znaczących. Drugą klasę stanowią środki językowe umożliwiające przekształcenie znaków klasy pierwszej w struktury złożone. Tak rozumiana dwuklasowość języka określa system językowy w ujęciu gramatycznym¹. W ujęciu tekstotwórczym przyjmuje się, że nieskończone konstrukcje wypowiedzeniowe, które „nie są już jako całość określone przez kod, lecz swobodnie tworzone, są mimo to zrozumiałe dzięki temu, że elementy, z których się składają, tj. znaki proste i zasady ich kombinowania, ustala kod konwencjonal-ny”². Odróżnia się zatem system języka od użycia systemu.

Informacje przekazywane przez kod są przypisane semantyce znaków językowych³.

1 Zob. Heinz 1978: 296.

2 Zob. Milewski 1972: 18.

3 W nauce o znakach przypisuje się w semantyce opis odniesienia znaków do rzeczywistości pozajęzykowej (rozdz. III), w syntaktyce wewnętrzną budowę znaków (rodz. IV), a w pragmatyce informacje uzyskiwane sytu-acyjnie, takie jak wiedza i rozumowanie uczestników aktu komunikacji (rozdz. V). Por. też Grzegorczykowa 2008: 62-63.

W ślad za tekstotwórczym ujęciem dwuklasowości sys-temu języka należy odróżnić funkcje syssys-temu językowego od funkcji tekstu. Funkcja systemu językowego jest podstawą two-rzenia tekstu. Ma przypisane denotowanie obiektów pozajęzy-kowych jako funkcja poznawcza, konwencjonalna lub niekon-wencjonalna. Na mocy kodu językowego funkcją konwencjo-nalną tekstu jest komunikowanie informacji i charakterystyka socjolingwistyczna nadawcy, a niekonwencjonalna funkcja tekstów sprowadza się do ekspresji i impresji wypowiedzi. Od-niesienie znaków językowych do rzeczywistości jest zawsze w wypowiedzi ujęte ze stanowiska nadawcy⁴.

Przyjmuje się powszechnie, że znakiem jest jednostka znacząca ujęta w systemie znaków, reprezentująca rzecz poprzez jej ewokowanie na mocy substytutu. Według Zdzisława Wąsika

„dla definicji języka jako systemu znaków […] pojęcie znaku w sensie wąskim […] zakłada jednocześnie takie cechy, jak in-tencjonalne użycie (celowe i uświadomione), semantyczność i konwencjonalność (dowolność i nieumotywowanie związku referencjalnego i kategorialnego)”. Autor przyjmuje (za Karlem Bühlerem), że znak jest narzędziem (organum) , za pomocą któ-rego jedna osoba komunikuje drugiej osobie o rzeczach⁵.

W założeniach semiologii proponowanej przez Ferdi-nanda de Saussure’a na temat więzi łączących człony asocjacji w znaku językowym czytamy: „Znak językowy, jako byt psy-chiczny, łączy nie rzecz i nazwę, lecz pojęcie i obraz akustycz-ny […]. Znakiem nazywamy połączenie pojęcia i obrazu aku-stycznego”. Pojęcia i obrazy akustyczne „są czymś psychicz-nym”; dźwięk materialny w postaci wyrazu (wtórnie: litery alfabetu) oraz przedmiot nazwany „są czymś fizycznym” – zewnątrz języka⁶.

4 Zob. Grzegorczykowa 2008: 51.

5 Teoria znaku jest przedmiotem badań semiologii i semiotyki. Semiologia, według F. de Saussure’a, to nauka o systemach znaków; semiotyka to kompleks nauk zajmujących się cechami systemów znakowych, które nawiązują do językoznawstwa strukturalistycznego F. de Saussure’a , fi-lozofii Ch. S. Perice’a i L. Wittgensteina oraz do logiki języka natural-nego Ch. Morrisa. Zob. znak językowy jako narzędzie komunikacji, Wąsik 1987: 109-111.

6 Zob. de Saussure 1991:89-91.

Znak językowy ma znaczenie w relacji do znaków pozaję-zykowych jako jego wartość kodowa w systemie znaków języko-wych, natomiast sens znaku wynika z jego użycia w określonym kontekście językowym i sytuacyjnym. Według Renaty Grzegor-czykowej znaczenie przysługuje „rzeczywistym przedmiotom, oznaczanym danym znakiem, komunikowanym przez zespół cech istotnych występujących w znaku”, przy czym znakiem języka jest

„ciąg foniczny zawierający istotne cechy charakterystyczne, czyli jądro znaku odsyłające do cech charakterystycznych oznaczanych przedmiotów”⁷. Znaczenie wypowiedzi jest zatem uwarunkowane znaczeniem słów i ramy tekstowej, natomiast sens wypowiedzi niesie właściwą informację, która jako całość pozwala wniosko-wać o różnych stanach rzeczy, takich jak stosunek mówiącego do odbiorcy, stosunek mówiącego do określonego obyczaju, przyna-leżność mówiącego do określonego środowiska itp. Według Marii Renaty Mayenowej sytuacja komunikacyjna zorientowana w róż-nych perspektywach na odbiorcę wpływa na budowę wypowiedzi, tak na kształt słowny, jak i na niezwerbalizowane bezpośrednio w wyznacznikach leksykalnych i gramatycznych znaczenie tek-stu⁸. Wzory zachowania mownego nadawcy i odbiorcy mieszczą się w systemie danej kultury.