Język w tekstach komunikujących prawo
4. Językowy świat przedstawień normatywnych
4.3. Treści prawne w zdaniu normatywnym
System semantyczny języka prawnego, przedstawiony za po-mocą struktury semantycznej zdania normatywnego (schemat 13, s. 169), przyjmuje formę statyczną. W redakcji tekstowej zdań normatywnych następują odchylenia, które ujmują różnice pomiędzy założonym stanem systemu a istniejącym w zdaniu normatywnym ułożeniem elementów zdania i ich liczbą. Różni-ce między właściwym stanem systemu a jego odchyleniami dotyczą selekcji tego, co może podlegać rozróżnieniu, czyli szyku wyrazów w zdaniu i opuszczeniu niektórych składników zdania. Układy tematyczno-rematyczne zdań normatywnych są zróżnicowane ze względu na ich semantyczną i komunikatywną właściwość. Zmieniając szyk członów, koryguje się funkcjonal-ną perspektywę zdania ze względu na identyfikację przedmio-tów (osób i rzeczy), o których w zdaniu się mówi.
Ważne jest, jakie miejsce w strukturze formalnej wy-powiedzi normatywnej zajmuje wyrażenie wskazujące pod-miot kompetentny w tetycznym stosunku podległości kompe-tencji, a jakie miejsca zajmują wyrażenia określające podmio-ty, które podlegają działaniu podmiotu kompetentnego. Ważne jest też, jakie miejsce zajmuje wyrażenie orzekające działanie lub zachowanie się podmiotu obowiązanego (adresata, agen-sa), a jak jest wyrażone działanie zwrócone ku sytuacji dru-giego podmiotu, uprawnionego (recypienta, pacjensa), który ma prawo żądać danego czynu adresata lub temu czynowi podlega67. Postępowanie obu tych podmiotów prawnych jest
67 Por. role agensa i pacjensa w strukturze semantycznej zdania, rozdz. III, pkt 3.2.4.
regulowane normatywnie w zdaniach przenoszących znacze-nie deontyczne. Wobec tego istotne jest skorelowaznacze-nie obo-wiązków i uprawnień podmiotów prawnych w strukturze se-mantycznej wypowiedzi68. Ważne jest także miejsce przed-miotu regulacji prawnej w aktualnym rozczłonkowaniu zda-nia. Szyk wyrazów w zdaniu wyznacza bowiem, co jest przedmiotem regulacji prawnej – postępowanie czy zachowa-nie się podmiotów prawnych, czy też sytuacja (stan lub wła-ściwość) przedmiotu regulacji prawnej. Punkt wyjścia sygna-lizuje TEMAT wypowiedzi. Akcent logiczny w zdaniu pada zawsze na punkt dojścia komunikowany REMATEM, por. przy-kłady zdań normatywnych:
1. Posiadacze urządzeń reprograficznych…[AX] są obowiązani do uisz-czania… [C1] opłat w wysokości do 3% wpływów… [R] na rzecz twórców oraz wydawców… [BY]
[Ustawa o prawie autorskim, art. 201.1]
2. Twórca utworu… oraz jego spadkobiercy [AY] mogą domagać się [C2] od osób wymienionych w ust. 1 [BX] udzielenia informacji… [R]
[Ustawa o prawie autorskim, art. 193.3.]
3. Tej samej karze [R] podlega [C2], kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór… [AY]
[Ustawa o prawie autorskim, art. 115.2.]
4. Nie wolno utrudniać [C1] prasie [BY] zbierania materiałów kry-tycznych… [R]
[Prawo prasowe, art. 6.4.]
5. Zadaniem [C1a] dziennikarza [AX] jest [C1b] służba społeczeństwu i państwu [R].
[Prawo prasowe, art. 10. 1.].
68 Znaczenie deontyczne dotyczy ujęcia nakazu tylko w odniesieniu do dole-gliwości, które mogłyby spotkać podmiot prawny, gdyby się do nakazu nie zastosował, a pomija traktowanie czynu podmiotu jako dobry lub zły. Słusznie więc J. Nowak-Michalska przyjmuje, że znaczenie deon-tyczne w systemie semantycznym języka prawnego jest swoiste. Chodzi o skorelowanie obowiązków jednej osoby z uprawnieniami innej osoby, a nie, jak w języku powszechnym, o zwykły nakaz postępowania, zob.
Nowak-Michalska 2012: 87-93.
6. Prawo autorskie [R] przysługuje [C2] twórcy. [BY]
[Ustawa o prawie autorskim, art. 8.1.]
7. […] sąd (S) może [Cx(a)] … – na żądanie [C2] twórcy [Y] – zobowią-zać [Cx(b)] sprawcę [X] aby uiścił [C1] odpowiednią sumę na wska-zany przez twórcę cel [R].
Ustawa o prawie autorskim, art. 78.1.]
Wybrane do analizy przykłady reprezentują normy prawne regulu-jące stosunki prawne typu zobowiązaniowego, czyli:
– normy wyznaczające C1 i C2 obowiązki X-a i uprawnienia Y-a jako adresatów A oraz recypientów B (1-2);
– normy wyznaczające C2 sankcję R dla Y-a jako adresata A (3);
– normy regulujące postępowanie C1 [wszystkich] wobec podmio-tu uprawnionego BY ze względu na przedmiot R (4);
– normy regulujące postępowanie C1 podmiotu obowiązanego AX wobec przedmiotu regulacji prawnej R (5);
– normy regulujące C2 prawa podmiotowe podmiotu BY (6);
– normy regulujące działanie Cx podmiotu kompetentnego S, wyznaczającego podmiotowi uprawnionemu Y zachowanie się C2 i zarazem podmiotowi X działanie C1 w związku z przed-miotem R (7).
Zdania normatywne tworzą swoiste wzory rozróżnione norm prawnych69. Obserwator zdania normatywnego tworzy modele wzoru rozróżnionego, które w metastrukturze synkretycznego modelu umożliwiają zidentyfikowanie tego, co jest przedmiotem stanowienia oraz tego, co jest treścią charakteryzującą ów przed-miot stanowienia szykiem składników zdania dostosowanym do wyrażania różnego rodzaju norm prawnych. Zob. przykłady w tabeli 9.
69 Termin wzór rozróżniony w odniesieniu do systemu semantycznego języka według Michaela Fleischera. Autor w teorii operatywnego konstruktywi-zmu w nawiązaniu do teorii systemow Talkotta Parsonsa i Niklasa Luh-manna używał terminów wzór wyjściowy i wzór rozróżniony, twierdząc, że wzór wyjściowy systemu moż być tylko postrzegany, a obserwację przypisuje się wzorm rozróżnionym , zob. Fleischer 2007: 90-93.
Tabela 9. Sposób wyrażania treści prawnych
powinność P uprawnienie U
3. R+C2+AY przedmiotu
należność N uprawnienie U
7. SA+CX+Y+C2+X+C1+R adresat AS możność
powinność P kompetencja K
Źródło: opracowanie własne.
W tabeli 9. przedstawiono sposób wyrażania treści prawnych w przemiennych formułach syntaktycznych o charakterze mo-delowym. Struktury formalne wypowiedzi normatywnych wy-rażających różne rodzaje norm (sankcjonowanych, sankcjonują-cych i kompetencyjnych) modelują językowy obraz przedsta-wień normatywnych.
W zdaniu o szyku prostym tematem jest powinność adresata normy (1, 7). Remat zdania aktualizuje wówczas obowiązek adresata będący nakazem działania ze względu na sytuację recypienta i przedmiotu regulacji prawnej jako rela-cję powinności i należności w stosunku prawnym zobowią-zaniowym (1) lub następuje kwalifikacja zachowania adresa-ta jako aktualizowanie powinności i należności podmiotów w stosunkach podległości jego kompetencji (7). W zdaniu, które komunikuje należność przysługującą recypientowi, w remacie jest komunikowane jego uprawnienie do odpo-wiedniego zachowania się wobec niego innych podmiotów ze względu na przedmiot regulacji prawnej (2).
W zdaniach o szyku przestawnym tematem jest wska-zany przedmiot regulacji prawnej lub rodzaj czynu. Jeżeli temat wskazuje karę jako przedmiot regulacji prawnej, w remacie komunikuje się, kto ponosi karę i podlega sankcji z tytułu pod-legania kompetencji (3). A gdy temat wskazuje, czego nie nale-ży czynić, w remacie komunikuje się, kto jest chronionym re-cypientem i co jest przedmiotem regulacji prawnej jako należny podmiotowi uprawnionemu obowiązek instrumentalny zanie-chania działań przeciw niemu przez inne osoby (4). W temacie zdania o szyku przestawnym wskazuje się także, jakie zacho-wanie się podmiotu obowiązuje jako powinność jego działania na przedmiot wskazany rematem zdania (5). Natomiast jeżeli temat wskazuje przedmiot regulacji prawnej należny podmiotowi uprawnionemu, w remacie orzeka się, kto jest podmiotem uprawnionym (6).
Przepis prawny ma pełną strukturę podstawową, a je-żeli jest zdaniem eliptycznym, nie występują w nim wszystkie
elementy struktury zdania normatywnego. Pełny obraz normy prawnej jest wówczas rekonstruowany w odbiorze przekazu ustawodawcy dzięki znajomości reguł syntaktycznych kodują-cych treści aktualnym rozczłonkowaniem zdania. Na płasz-czyźnie sensu zdania temat wskazuje to, co jest ustanawiane danym przepisem prawnym, dane przez kontekst. Remat wno-si nową informację o tym, co jest ustanawiane przepisem prawnym. Informacja ta obejmuje należności i powinności wyznaczane wypowiedzią modalną deontycznie, wyrażającą nakazy, zakazy lub dozwolenia kierowane do podmiotów prawnych jako ich obowiązki, uprawnienia lub kompetencje.