Semiotyka logiczna i lingwistyczna

Badania języka prawnego są ukierunkowane na znaki języka jako narzędzia komunikacji oraz na język jako właściwość ludzkiej mowy. Celem badań prawniczych i językoznawczych są właściwości semiotyczne języka prawnego. Badania semio-tyczne obejmują: 1) semantykę, tj. głównie słownictwo, zna-czenie syntagm normatywnych i definicje legalne; 2) syntakty-kę, a więc predykaty i argumenty zdań normatywnych, strukturę wewnętrzną i powiązania między częściami tekstu aktu praw-nego oraz powiązania wewnątrzsystemowe aktów prawnych;

3) pragmatykę, czyli funkcje pełnione przez wypowiedzi języka prawnego, a także sposoby posługiwania się językiem praw-nym. W semantyce badaniom podlegają związki między formą znaku a jego znaczeniem. Przedmiotem badań syntaktycznych jest budowa formy znakowej; wyodrębnia się jednostki podsta-wowe w znakach złożonych i bada się reguły połączeń w znakach dwuklasowych. Badania pragmatyczne są ukierun-kowane na związek formy i znaczenia znaku, występującego w funkcji symbolicznej, ekspresywnej i impresywnej, z użyt-kownikiem znaku – ze szczególnym ukierunkowaniem na jego funkcję normatywną.

Znaki języka traktuje się jako przedmioty wykorzysty-wane przez nadawcę i nastawione na interpretację przez odbior-cę na podstawie formy i komunikowanej treści symbolicznej.

Użycie znaków językowych bada się w perspektywie celów komunikacyjnych jako rezultatów czynności mówienia. Efek-tem prymarnym użycia znaków języka prawnego jest bowiem

akt porozumiewania się ustawodawcy z adresatem jego wypo-wiedzi, a rezultatem jest stanowienie prawa utrwalone w postaci tekstu aktu prawnego³⁷.

2.3.1. Wspólną perspektywę badań prawniczych i lin-gwistycznych przedstawia semiotyczna teoria znaku, zajmująca się typologią, postacią oraz rolą, jaką pełnią znaki charaktery-styczne dla języka prawnego w procesie stanowienia norm prawnych. Bada się zjawiska warunkujące porządek w użyciu znaków języka, kategorie interlokutorów oraz cel konwersacyj-ny uczestników komunikacji. Badania są skierowane na wza-jemne oddziaływanie w komunikacji językowej formy i funkcji znaków językowych, między którymi nie ma prostych relacji.

Aspekty organizacji środków językowych przedstawiają użycie danej formy jako natężenie informacyjne składników zdania i tekstu w związku z kontekstem. W centrum zainteresowania pojawia się tekst prawny jako forma działania społecznego, ba-dany metodami socjolingwistyki³⁸. Uwzględnia się także psycho-logiczne warunki funkcjonowania języka, przyjmując, że istnieją zintegrowane w mózgach struktury ludzkiego myślenia o rze-czywistości świata pozajęzykowego, poznawalnego poprzez obserwację reguł językowych, którymi faktycznie ludzie się z sobą komunikują³⁹. Różnorodność paradygmatów naukowych w badaniach nad językiem prawnym zmienia jednostronne po-dejście do lingwistycznego statusu zjawiska języka⁴⁰.

W opozycji do innych tekstów komunikujących prawo, teksty prawne bada się więc jako dyskurs prawny⁴¹. Realizacje

37 Por. semiotyczne podstawy języka, Bańczerowski, Pogonowski, Zgółka 1982:

30-41.

38 Socjolingwistyczny kierunek badań języka prawnego zapoczątkował To-masz Gizbert-Studnicki, zob. Gizbert-Studnicki 1986.

39 Zob. Grucza F. 1997: 16.

40 Język prawny jest przedstawiany jako: język rodzajowy, język specjali-styczny, rejestr językowy, język normodawcy prawnego/ustawodawcy, idiolekt racjonalnego ustawodawcy, a nawet jako tekst przepisów praw-nych czy kod słowny, zob. Malinowski 2006: 21.

41 Szerzej na temat badań języka prawnego w aspekcie pragmatycznym jako dyskursu prawnego, zob. Lizisowa 2006: 17-29. Autorka przyjmuje (z inspiracji Anny Duszak, por. Duszak 1998: 21-28), że interpretacja tekstu w ramach dyskursu jest kontynuacją klasycznej retoryki akcentu-jącej związek skutecznego sposobu przemawiania z efektem

przema-tekstowe dyskursu prawnego powodują kombinacje i transfor-macje środków językowych powszechnego języka, które spro-wadzają się do powstania systemu języka prawnego, realizowa-nego we wzorcu tekstowym wypowiedzi ustawodawczej. Ze względu na gatunek wypowiedzi ustawodawczej, organizację i strukturę tekstu, składnię zdań, morfologiczne środki wyrazu i semantyczną organizację słownictwa odkrywa się w tekstach prawnych cechy języka prawnego, będącego swoistą odmianą języka urzędowego, w którym nakazy postępowania są moty-wowane czynnikami ze sfery władzy.

Do badań nad tekstem i dyskursem prawnym dostoso-wano aparat badawczy tekstologii. Karolina Gortych-Michalak podaje przykłady polskiej i światowej literatury naukowej na temat badań semiotyki, socjolingwistyki, teorii tekstu i teorii komunikacji z perspektywy relacji języka i prawa, interakcji pomiędzy podmiotami prawnymi a instytucjami prawnymi oraz z perspektywy dyskursu prawnego⁴². Autorka zwraca uwagę na stosowność eklektycznych metod badawczych, które uwzględ-niają osadzenie tekstu w rzeczywistości rodzajowej stworzonej przez prawo stanowione, przez zdarzenia komunikacji prawnej oraz przez urzeczywistnienie intencji ustawodawcy reprezentu-jącego także odbiorców tekstów prawnych.

wiania, uwzględnia strukturalistyczne ujęcie związku między kulturą a językiem oraz funkcjonalność tekstu w kontekście jego użycia, uwzględnia też różne aspekty organizacji tekstu, związki pomiędzy ję-zykiem a kontekstem, analizę konwersacyjną w teorii aktów mowy i w teorii współdziałania komunikacyjnego. Przyjmuje, że akt komuni-kacji w języku prawnym obejmuje dyskurs prawny, który jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia tekstu prawnego, ponieważ poza tekstem obejmuje także czynniki pozajęzykowe, takie jak sytuację uży-cia wyrażeń językowych i uczestników użyuży-cia języka. W niniejszej pra-cy rozróżnia się pojęcia języka, tekstu i dyskursu, traktując język jako mowę i zarazem jako system znaków językowych, tekst jako zdarzenie komunikacyjne o charakterze strategicznym w kategorii procesu i zara-zem jako produkt komunikacji, dyskurs jako zjawisko stanowiące kon-kretną wypowiedź oraz jako konstrukt teoretyczny. Jerzy Pieńkoś wy-różnia trzy rodzaje dyskursów o tematyce prawnej: tekst ustawy nazywa dyskursem ustawodawczym (legislacyjnym), dyskursem sądowym (ju-rysdykcyjnym) nazywa orzeczenia sądowe, natomiast paremie prawni-cze zalicza do dyskursu zwyczajnego, Zob. Pieńkos 1999:18.

42 Zob. Gortych-Michalak 2013: 75-86.

2.3.2. Metody lingwistyczne analiz języka prawnego ocenia A. Malinowski z pozycji przydatności wyników badań dla prawnika. Na pierwszym miejscu stawia inżynierię lingwi-styczną zajmującą się systemami rozpoznawania i generowania mowy w języku naturalnym w powiązaniu z programem pozy-skiwania wiedzy prawniczej oraz maszynowe tłumaczenie tek-stów metodami językoznawstwa matematycznego i statystycz-nego. Empiryczne badania języka prawnego mają dla prawnika o tyle sens, o ile są przydatne w wykładni prawniczej do wy-krycia prawidłowości występujących w zbiorze tekstów legisla-cyjnych.

Zainteresowania badaczy w dyscyplinach naukowych prawoznawstwa i lingwistyki są różne. Prawnicy badają prawo poprzez język tekstów prawnych, lingwiści badają język praw-ny w perspektywie teorii prawa⁴³. W lingwistycznej metodolo-gii badań języka prawnego uwzględnia się zasadnicze zdobycze nauk o prawie, a więc językoznawca wpisuje się w nurty filozo-fii prawa i prawoznawstwa, które dotyczą prawa jako zjawiska językowego. Przyjmując, że ludzie posługujący się danym ję-zykiem podobnie reagują na jego znaki, językoznawca traktuje też język prawny jako swoisty zasób formuł i modeli języka etnicznego przyswajanych przez ich powtarzanie z pewnymi innowacjami, które są tworzone w używaniu języka przez ana-logię do prawniczych modeli norm prawnych⁴⁴.

2.3.3. Badaniom językoznawczym podlegają syste-mowe cechy gatunkowe języka prawnego zawarte w tekstach prawnych. Zasadniczo przyjmuje się, że komunikowanie spe-cyficznych gatunkowo treści prawnych jako właściwość kate-gorialna determinuje reguły tekstu na płaszczyźnie seman-tycznej. Bada się wówczas odniesienie jednostek tekstowych

43 Pomijam cele praktyczne, z których najważniejszy to tłumaczenie tekstów prawnych.

44 Struktura normy prawnej według Stefana Grzybowskiego, zob. Grzybow-ski 1961. Zob. też. postać słowna i struktura norm postępowania, Ziembiński 2002: 114-120. Szerzej na temat tekstu prawnego jako produktu i procesu komunikacji językowej oraz na temat normy praw-nej jako jednostki wypowiedzeniowej w tekście prawnym, zob. Lizi-sowa 2006: 33-43.

wskazujących na wybrany kontekst zjawisk prawnych nie bezpośrednio, lecz poprzez siatkę pojęć prawniczych w danej kulturze prawnej.

2.4. Propozycje uwzględnienia antropocentrycznej