Funkcjonalno-semantyczna koncepcja języka prawnego

Bronisław Wróblewski przyjął strukturalistyczne rozumienie systemu języka². Pisał, że człowiek wytwarza „różne

2 Por. definicja Kazimierza Polańskiego w EJO: „Język. 1. System znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i in.) służący do porozu-miewania się w obrębie danej społeczności. Język jest tworem społecz-nym, tj. wspólnym wszystkim członkom danej społeczności (zwanej społecznością jęz.), w przeciwnym bowiem wypadku niemożliwe było-by porozumienie. Społeczny charakter jęz. i jego jednolitość jako

sys-niowo języki, chociażby używana mowa była ta sama etnicz-nie”. Słowo – według B. Wróblewskiego – jest środkiem poro-zumiewania się w danych okolicznościach, jeżeli jego sens jest dla porozumiewających się osób mniej więcej jednakowy. Oko-liczności sprawiają, że „co etnicznie uchodzi za jeden wspólny język względnie mowę, w płaszczyźnie semantycznej rozpada się na szereg różnych” ³.

1.1.1. W opozycji do języków specjalistycznych innych dziedzin życia społecznego z formalnej postaci języka po-wszechnego B. Wróblewski wyodrębnił język prawny. Wyod-rębnił też w obrocie prawnym język prawniczy prawników za-wodowych, „który ze stanowiska rodzajowego składa się z języ-ków: naukowego, niby-naukowego, techniki społecznej i zawo-dowego”⁴. Odrębność języka prawnego uzasadnił, przyjmując, że jest to język ustawodawcy, który wypowiada się za pomocą przepisów prawnych zredagowanych w formie paragrafów i za-mieszczonych w tekstach ustawodawczych⁵. Kryteria wyodręb-nienia języka prawnego i języka prawniczego, zob. tabela 2.

temu abstrakcyjnego podkreślały szkoły strukturalistyczne w przeci-wieństwie do młodogramatyków, dla których jęz. stanowił zjawisko in-dywidualne”.

3 Zob. Wróblewski 1948: 6-11.

4 Zob. Wróblewski 1948: 34. Autor podał następującą charakterystykę obrotu:

„Obrót dotyczy stosunków w takiej lub innej dziedzinie zachowania się i oznacza powtarzające się czyny i postępowanie, posiadające określony przedmiot. Owo zachowanie się jest odcinkiem życia, który, pomiędzy innymi, wytwarza pewne zwyczaje, szablony, które obejmują również język”.

5 Znane w historii językoznawstwa klasyfikacje języków miały u podstaw kryte-ria genetyczne, geograficzne lub typologiczne. Stopień pokrewieństwa ję-zykowego i ustalenie rodzin języków świata tworzących wspólnoty języ-kowe ze względu na etniczne źródło zwane prajęzykiem były podstawą klasyfikacji genetycznej. Grupowanie języków z punktu widzenia podo-bieństw między nimi powstałych w wyniku kontaktów geograficznych i kulturowych prowadziło do wyodrębnienia lig i cykli językowych. Kla-syfikacji typologicznej języków dokonano ze względu na ich budowę gramatyczną. Natomiast Bronisław Wróblewski wyodrębnił język prawny wśród innych języków ze względu na potrzeby użycia.

Tabela 2. Kryteria wyodrębniania języka prawnego i języka prawniczego wobec kryteriów języka własnego i języków wspólnych

JĘZYK WŁASNY J Ę Z Y K I W S P Ó L N E

 zbliżone reagowanie członków wspólnot na znaki językowe – podobne myśli i stany emocjonalne przy postrzeganiu

 użycie specjalistyczne

 formy socjolektalne

4 . Prze d mi o t k o m u nik ow a n ia Źródło: Opracowanie własne, według koncepcji Bronisława Wróblewskiego.

Bronisław Wróblewski sformułował teoretyczne podstawy wyod-rębnienia języków komunikujących prawo. Za podstawowe kryte-rium klasyfikacji funkcjonalnej języków przyjął przedmiot komu-nikowania, odrębność słownictwa i reguł semantycznych, formy znaków językowych, brał pod uwagę także funkcję komunikacyjną języka i sposób komunikowania. Wskazywał, że nazwy przedmio-tów typu: domniemanie, związek przyczynowy, skutek, rzecz, moż-ność, czyn, działanie, akt, roszczenie, a nawet czasownik jest, mają odniesienie do pojęć prawnych.

1.1.2. Za kryterium podziału języka na język własny i ję-zyki wspólne przyjął B. Wróblewski rozróżnienie znaczenia psy-chologicznego i znaczenia językowego wyrażeń. Rozdzielił funkcje komunikacyjne języka według indywidualnego reagowa-nia na poszczególne znaki i na zbliżone reagowanie na znaki wspólnot językowych. W języku powszechnym podkreślał ubó-stwo, wieloznaczność i powszechność użycia wyrażeń oraz wy-stępowanie form gwarowych i regionalnych. Język prawny od języków prawniczych oddzielił w związku z przedmiotem nikowania na język komunikujący normy prawne i języki komu-nikujące rzeczywistość prawną; w związku z poziomem seman-tycznym rozróżniał aparat pojęciowy ustawodawcy, sens wyra-żeń w płaszczyźnie semantycznej i funkcjonalnej oraz materiał rzeczywistości prawnej reglamentowany przez ustawodawcę pod znakiem powinności od aparatu pojęciowego prawników, sensów wyrażeń właściwych dla wielu języków przedmiotowych i odnie-sień wyrażeń do rzeczywistości prawnej. Na poziomie syntak-tycznym przedstawiał zdania normatywne i przepisy prawne w tekstach aktów prawnych w opozycji do zdań opisowych w różnych gatunkach tekstów o treści prawnej, sformalizowa-nych i niesformalizowasformalizowa-nych. Na poziomie pragmatycznym wy-powiedzi ustanawiające normy prawne generalne przeciwstawiał wypowiedziom ustanawiającym normy prawne indywidualne oraz wypowiedzi opisowe prawników. Przeciwstawiał język podmiotowy (własny, osobowy) wspólnemu językowi przedmio-towemu (pozaosobowemu), który ma różne odmiany ze względu na funkcję komunikatywną. Oznacza to, że „posługujący się pew-nym językiem przedmiotowym reagują w sposób jednakowy lub zbliżony na jego znaki, tj. przeżywają podobne myśli i stany

emo-cjonalne przy ich postrzeganiu”⁶. Rozpoznanie języka – twierdził B. Wróblewski – następuje dzięki przesłankom semantycznym i technicznym, a zasadnicza opozycja zachodzi między języ-kiem podmiotowym każdego człowieka a językami przedmio-towymi grup społecznych i zawodowych. Każdy człowiek, posługując się językiem, nadaje wyrazom i zwrotom języko-wym znaczenie psychologiczne, więc z tego względu faktycznie istnieją tylko języki indywidualne. Kto chce zrozumieć wypo-wiedziane słowa i odnosi je do sensu wyrażeń, operuje własnym materiałem znaczeń. Jednak funkcja komunikacyjna języka sprowadza się do tego, że wyrażeniom języka nadaje się poza-subiektywne „jądra znaczeniowe”, które mogą być ujęte jako znaczenie językowe, formułujące przedmiotową stronę języka⁷. Wspólnym językiem przedmiotowym jest język powszechny, którym ludzie posługują się w obrębie życia praktycznego. Ję-zykami przedmiotowymi są także języki swoiste, rodzajowo określone: naukowy, filozoficzny, techniczny, język techniki społecznej, język obrotu (gospodarczego, handlowego i praw-nego) oraz języki zawodowe i środowiskowe. Języki przedmio-towe rozróżnia się jako twory społeczne o charakterze abstrak-cyjnym. W gronie specjalistów wyrażeniom języka potocznego nadaje się specjalistyczne znaczenia, tworzy się nowe wyrazy oraz zwroty techniczne, powstaje nowa symbolika, nomenklatu-ra i terminologia⁸.

6 Zob. Wróblewski 1948: 10-11. Ważniejsze pozycje literatury naukowej wykorzystane przez uczonego to prace Jana Niecisława Ignacego Bau-douina de Courtenay (1845-1929). B. Wróblewski nawiązał do komen-tarzy jego prac Andrzeja Gawrońskiego (1885-1927), Jana Rozwadow-skiego (1867-1935), Jerzego Kuryłowicza (1895-1978), do teorii psy-chologiczniej Wilhelma Wundta (1832-1920), także do teorii logicznych Bertranda Russela (1872-1970), Alfreda Tarskiego (1901-1983) i Kazi-mierza Ajdukiewicza (1890-1963), do nauki prawa Leona Petrażyckiego (1867-1931), Hansa Kelsena (1881-1973) i Czesława Znamierowskiego (1888-1967) oraz do ówczesnej wiedzy filozoficznej Henri Bergsona (1859-1941), psychologicznej i socjologicznej na temat funkcji języka w opracowaniu Marii Ossowskiej (1896-1974) oraz innych, zob. Wrób-lewski 1948: 5-51.

7 Zob. Wróblewski 1948: 10, por. Wróblewski 1948: 57.

8 Zob. Wróblewski 1948: 31. Por. odmiany funkcjonalno-semantyczne języka etnicznego według B. Wróblewskiego, Lizisowa 2013: 25, 2012: 17.

1.1.3. Bronisław Wróblewski twierdził, że ustawodawca nie używa języka prawniczego, który różni się od języka praw-nego semantyką i techniką języka. Stosunek „odtwarzający i przetwarzający” języka prawniczego do języka prawnego przedstawiał jako problem ich wzajemnej relacji. Podkreślał, że chociaż oba te języki dotyczą rzeczywistości prawnej i zachodzi między nimi ścisły związek, są różnice w aparacie pojęciowym ustawodawców i prawników zawodowych. Rzeczywistość praw-na istnieje niezależnie od ustawodawcy, jest daną dziedziną życia politycznego, społecznego, gospodarczego czy kulturalnego. Jest wyrażana „językiem codziennym z dodaniem pewnego rodzaju gwary, którą można nazwać – prawną”. Gwara ta „jest materia-łem, z którego również czerpie ustawodawca, nadając mu takie sformułowania, których domaga się technika języka prawnego”⁹. Materiał rzeczywistości prawnej jest przez ustawodawcę tylko reglamentowany, bo ustawodawca działa „jako konstruktor tego, co będzie się działo pod znakiem powinności”. Nie widział B. Wróblewski języka swoistego w każdym fragmencie prawa stanowionego, przyjmując, że nie każde „słowo przez sam fakt włączenia go do układu norm prawnych zyskuje swoisty, wła-śnie prawniczy sens” (wydobyty w interpretacji), jak również nie każdy wyraz użyty w przepisach wydanych przez ustawo-dawcę, zwykle nieprawnika, należy do języka prawniczego.

W języku prawnym wskazywał na prawny sens wyrażeń na płaszczyźnie funkcjonalnej i semantycznej¹⁰.

1.1.4. Prawnicy traktują język prawny jako idiolekt ustawodawcy z punktu widzenia właściwości przysługujących mowie jednostkowej¹¹. Ustawodawca nie jest utożsamiany z osobą ani z zespołem osób będących de facto twórcami tekstu

9 Zob. Wróblewski 1948: 56.

10 Teoretyczną podstawą opisu komunikowania przez ustawodawcę wiedzy prawnej obywatelom była wchodząca wówczas w obieg naukowy lin-gwistyka funkcjonalna. B. Wróblewski opisał osobliwości języka praw-nego jako narzędzia komunikacji, zob. rozdz. V, pkt 1.

11 Prawnicy identyfikują ustawodawcę (prawodawcę) jako prawodawcę formalne-go, wyposażonego w kompetencję prawodawczą, a także jako konstrukt teo-retycznoprawny, do którego odwołuje się interpretator w procesie wykładni, zob. Choduń 2015: 37-38. Por. rola kompetencji językowej i kulturowej w ko-munikatywności tekstów prawnych, Choduń 2009: 128.

prawnego, lecz jest traktowany jako konstrukt ustawodawcy doskonałego i racjonalnego¹², wyposażonego we właściwości nie przysługujące żadnym faktycznie istniejącym podmiotom¹³. W opozycji langue-parole język prawny ustawodawcy traktuje się jako rejestr języka etnicznego i nie jest on badany jako lan-gue, jeśli bierze się pod uwagę wyłącznie jego pragmatyczne aspekty, takie jak uczestnicy aktu komunikacji, kanał komuni-kacyjny, pole tematyczne i kontekst społeczny¹⁴. W ujęciu sys-temowym jako langue bada się język prawny ustawodawcy jako kod semiotyczny o charakterze uniwersalnym, istniejący ponad systemami języków etnicznych, jeśli bierze się pod uwagę jego aspekt semantyczy, syntaktyczny i pragmatyczny.