Modalności prawne

Modalność w języku to stosunek nadawcy wypowiedzi, wyra-żony trybem czasownika lub modalizatorem leksykalnym, do tego, co jest treścią wypowiedzi. Jest to charakterystyka stanów rzeczy i zjawisk pod względem sposobu, w jaki one zachodzą.

Mówi się tu o modalności w znaczeniu powinnościowym — stwierdzającym istnienie obowiązku, wydanie zakazu czy do-zwolenia. Modalność powinnościowa (deontyczna) w naukach o języku definiowana jest jako „stosunek sprawcy akcji do jej realizacji, czyli jako stosunek agensa albo pacjensa do akcji nazwanej czasownikiem”⁷⁰.

70 Cytat według Rytel 1982: 81. Modalność jest obligatoryjnym składnikiem zdania. Przypisuje się modalności funkcję oznajmiania, pytania czy roz-kazu. Fakultatywne typy modalności to modalność epistemiczna, deon-tyczna i aledeon-tyczna zob. Rytel 1982: 156. Tak rozumiana modalność wy-raża postawę nadawcy w akcie mowy wobec wypowiadanej treści, jest stanowiskiem nadawcy wyrażonym językowo, zob. Grzegorczykowa 1990: 98-99. Modalność deontyczna odróżnia się od dwóch pozostałych modalności: epistemicznej dotyczącej świata przekonań nadawcy o ko-nieczności lub możliwości w kategoriach prawdziwości oraz aletycznej wyrażającej stwierdzenia konieczności lub możliwości jakiegoś zdarze-nia prawdziwego w realnym świecie.

4.4.1. W prawoznawstwie modalność to zachowanie, które przepis prawny odnosi do czynów osób jako obowiązek, upraw-nienie lub kompetencja w różnych odcieniach znaczeniowych.

Orzeczenie modalne w zdaniu normatywnym jest znakiem relacji należność-powinność. Regulacja dotyczy przyszłych sytuacji, w których dany czyn jest konieczny lub możliwy do spełnienia.

Modalność prawna to kwalifikacja prawna zachowań podmiotów prawnych (obowiązanego i uprawnionego) ze względu na daną normę prawną lub spójny wewnętrznie zespół norm prawnych⁷¹. Schemat tych zachowań przedstawiono w tabeli 10.

Tabela 10. Rodzaje postępowania i modalności prawne wyznaczone dla pod-miotów prawnych Źródło: opracowanie własne na podstawie założeń teorii prawa.

Z ustanowienia ustawodawcy [Q] reprezentujący jako adresat normy [A] kategorię podmiotu kompetentnego [S] w

71 Zob. modalności wyznaczone przez normy prawne, Redelbach, Wronkow-ska, Ziembiński 1993: 143-162.

kach podległości kompetencji ma możność prawną do działania [Cx] aktualizującego działanie lub zachowanie się podmiotów [X i Y] podległych kompetencji. Adresat normy prawnej [A], reprezentujący kategorię podmiotu obowiązanego [X] w sto-sunkach prawnych zobowiązaniowych jest obowiązany do określonego działania [C1] wobec zachowania się [C2] recypien-ta działania nakazanego tą normą prawną [B], reprezentującego kategorię podmiotu uprawnionego [Y], ze względu na przedmiot regulacji prawnej [R]. Mianem modalności podstawowych okre-śla się kwalifikacje [O, D] „zachowania odnoszącego się do adre-sata normy jako zakazanego, nakazanego, dozwolonego, indyfe-rentnego, będącego przedmiotem czyjegoś obowiązku” ze względu na daną normę prawną. Do modalności pochodnych zalicza się kwalifikacje [U, E] zachowań jako będących przed-miotem uprawnienia, kompetencji czy wolności prawnie chro-nionej” z pozycji innej osoby niż adresat normy⁷².

4.4.2. Kryterium konstytutywnym przepisów prawnych jest odtwarzalność formuł gramatycznych zdań normatywnych dla nazywania tego, co przepisem prawnym chce się ustanowić. Przy-kładem mogą być przepisy prawa autorskiego:

Art. 32 2.[..] właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub je-go bliskim ofertę sprzedaży…

Art. 49. 2. Następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze…

Art. 9. 4. Każdy ze współtwórców może dochodzić roszczeń z tytu-łu naruszenia prawa autorskiego do całości utworu.

72 Cytaty według Redelbach, Wronkowska, Ziembiński 1993: 143. Co do treści, definicje językoznawcze i prawnicze są zbieżne, chociaż w tych defini-cjach mówi się różnymi językami. Struktury zdań normatywnych zostały przedstawione w rozdz. IV, pkt 3.

Art. 47. […] twórca ma prawo do otrzymania informacji i wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.

Art. 127. Prezes Rady Ministrów… w drodze zarządzenia, utworzy zespół do spraw przeciwdziałania naruszeniom prawa au-torskiego i praw pokrewnych oraz określi jego skład, za-dania i tryb działania.

[Ustawa o prawie autorskim]

Przepisy te wiążą ustawodawcę: 1) z podmiotem działającym (właściciel, następca prawny, każdy ze współtwórcw, twórca, Prezes Rady Ministrów); 2) z podmiotem przyjmującym działa-nie (twórcy); 3) z przedmiotem, którego działadziała-nie dotyczy (ofer-tę sprzedaży, zmian w utworze, roszczeń, informacji i wglądu, przeciwdziałaniu naruszenia prawa autorskiego; 4) jak również z działaniem podmiotu w kategoriach obowiązku (jest obowiąza-ny), wolności prawnie chronionej (nie może), uprawnienia (może, ma prawo), lub kompetencji (utworzy, określi)⁷³. Trwałe formuły językowe są tworzone według reguł logicznych, służą nazywaniu sensów normatywnych, powtarzanych w sytuacji stanowienia prawa. Nominują bowiem pojęcia informujące o osobach, czyn-nościach, obiektach i zjawiskach podlegających normowaniu ⁷⁴.

Odpowiednie frazemy języka prawnego mają funkcję ide-acyjną wiązania mówiącego z obiektem świata zewnętrznego, np. Właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub jego bliskim ofertę sprzedaży. Każdy może dochodzić roszczeń. Na-stępca prawny nie może bez zgody twórcy czynić zmian w utwo-rze itp. Struktura tych frazemów, mogących wystąpić w polskim języku etnicznym, sprowadza się w języku prawnym ostatecznie do reguły logicznej: A powinien / może / ma prawo czynić C

73 Por. funkcja zdania i funkcja użycia zdania, Daneš 1974: 24.

74 Por. funkcja ideacyjna frazemów, Chlebda 2001: 337. Zob. też funkcja tekstowa frazemów w języku prawnym, rozdz. IV, pkt 3 i 4.

(także zaprzeczonej), której twórca tekstu nadaje znaczenie prawne⁷⁵.

4.4.3. Regulując postępowanie podmiotów prawnych w stosunkach prawnych typu zobowiązaniowego, ustawodawca kieruje do adresatów norm nakazy, zakazy czy dozwolenie.

W przypadku łączenia stosunków prawnych zobowiązaniowych ze stosunkami prawnymi podległości kompetencji wyznacza sposób rozstrzygania sporu między podmiotami stosunków zobowiązaniowych przez podmioty kompetentne⁷⁶.

Jeżeli przepis prawny reguluje stosunki między pod-miotami uprawnionymi i obowiązanymi, to regulacja dotyczy kwalifikacji ich postępowania bezpośrednio. Jeśli natomiast za pośrednictwem organu sankcjonującego, któremu w przy-padku kolizji interesów podmiotów uprawnionego i obowią-zanego ustawodawca nakazuje określoną interwencję, to po-wstaje dla określonego podmiotu kompetencja do dokonania czynności konwencjonalnej ze skutkiem powstania lub aktu-alizacji postępowania obu podmiotów podlegających jego kompetencji⁷⁷.