Obraz świata w języku prawnym

Kryterium semantyczne dotyczy użycia w zdaniu normatyw-nym odpowiednich kategorii językowych. Nawiązaniem do kryterium semantycznego jest użycie danej jednostki językowej w relacjach jakie zachodzą między znakiem a znaczeniem w wyodrębnionych przedmiotach semiotycznych. Pozwala to na obserwację procesów semantyzacji, które przebiegają w kolej-nych stadiach. Znaczenie kategorii językowych w języku praw-nym jest identyfikowane na płaszczyźnie semantycznej zdania normatywnego. Proste znaki językowe odsyłają bezpośrednio do związku naturalnego między znakiem a znaczeniem. Dalej następuje ich skonwencjonalizowanie prawnicze, wreszcie spe-tryfikowanie jako uzus zaaprobowany w konkretnym użyciu, by w końcu mogły być przypisane przedmiotom – osobom, rze-czom, czynnościom, stanom i kwalifikacjom – w konkretnym zastosowaniu danego przepisu prawnego w obrocie prawnym.

Tworzy się w ten sposób obraz świata abstrakcyjnego, świat norm prawnych generalnych, świat woli ustawodawcy, który jest dziełem języka prawnego użytego w akcie stanowienia⁵⁸.

Normę prawną generalną, która ustanawia stosunek prawny tetyczny, desygnuje zdanie normatywne⁵⁹. Norma

57 Zob. szerzej na ten temat: rozdz.IV, pkt 3.

58 Por. w filozofii budowa świata przemiotowego jako świata przedstawień i świata woli odzwierciedlonego w świadomości podmiotu poznającego i w języku, Cassirer 2004: 88-89. Por. analogicznie, dyskursywny obraz świata w mediach, Czachur 2011: 83-88.

59 Norma prawna przez deskrypcję i reguły sensu wyznacza postępowanie podmiotów stosunków prawnych tetycznych w określonych okoliczno-ściach. W interpretacji przepisu prawnego wykorzystuje się wiedzę prawniczą, rekonstruuje się daną normę prawną według zasad wykładni prawniczej. Należy zdecydowanie rozróżniać normy od wypowiedzi wyrażających normy oraz od zdań zawierających normę, zob. Grzybow-ski 1961: 17. Analizując wypowiedź normatywną oraz jej strukturę

for-prawna to szczególna reguła postępowania ludzi, która – we-dług Macieja Zielińskiego – jako wypowiedź przez swoją de-skrypcję, dającą się wykazać na podstawie przepisów praw-nych i reguł sensu, wyznacza nakaz postępowania w dapraw-nych okolicznościach⁶⁰. Znaczeniem normy prawnej jest wzór po-winnego zachowania⁶¹. Jako wypowiedź, norma prawna wy-maga zrekonstruowania w formie logicznej reguły postępowa-nia poprzez szereg operacji intelektualnych⁶². Zachodzi tu szczególne nakładanie się aparatu pojęciowego ustawodawcy na aparat pojęciowy prawników zawodowych, jako że usta-wodawca reglamentuje rzeczywistość prawną pod znakiem powinności, a odbiorca (interpretator) jego wypowiedzi po-rządkuje materiał językowy w odniesieniu do realnej rzeczy-wistości prawnej.

4.2.1. Podstawowej jednostce semantycznej języka prawnego – zdaniu normatywnemu – są przyporządkowane

malną, autor badał nie normę prawną, lecz strukturę formalną wypowie-dzi właściwą dla wyrażania norm prawnych. Jego koncepcja metodycz-na została przyjęta w niniejszej pracy.

60 Zob. Ziembiński, Zieliński 1992: 104.

61 Zob. Wróblewski 1959: 75.

62 Rozróżniam zatem dwa pojęcia normy prawnej: 1) zrekonstruowana w metajęzyku przez odbiorcę-interpretatora tekstu prawnego dwustron-na reguła postępowania adresata normy i zarazem recypienta działania nakazanego przez tę normę; 2) jednostka wypowiedzi ustawodawcy (przepis prawny), zakładając, że oprócz dyspozycji w przepisie praw-nym ustawodawca może zamieścić także hipotezę o warunkach obowią-zywania dyspozycji, a w normach złożonych druga dyspozycja ustana-wia sankcję, czyli określone skutki nieprzestrzegania pierwszej dyspo-zycji. Gramatyczna forma zdań, najczęściej eliptycznych, jest bez zna-czenia dla normatywnego charakteru przepisu prawnego. Zob. obszerna literatura na temat definicji normy prawnej, np. Z. Ziembiński, 1969:

108-112; Z. Ziembiński, 1980, s. 150, Nowacki, Tobor 1991: 65-72.

W niniejszej pracy pomija się problem interpretacji normy jako reguły postępowania, której zrekonstruowanie wymaga dyskusyjnych operacji intelektualnych i znajomości systemu prawa. Wykładnia normy prawnej zależy bowiem od wielu przepisów prawnych różnej rangi, od doktryny prawniczej w ramach określonej kultury prawnej, od dogmatyki prawa formułującej normy, a także od konkretnej sytuacji proceduralnej w praktyce stosowania prawa, zob. Redelbach, Wronkowska, Ziembiń-ski 1993: 229, ZielińZiembiń-ski 2002: 45-62. Przykłady zastosowania przepisów prawnych w obrocie prawnym, zob. rozdz. II, pkt 2.

dwa rodzaje przedmiotów. Przedmioty zewnętrzne regulacji prawnej to stosunki prawne tetyczne, do których zdanie nor-matywne odnosi zgodnie z regułami interpretacji poprzez dru-gi przedmiot – wewnętrzny, wnioskowany – jakim jest norma prawna. W zależności od rodzaju normy prawnej w zdaniu normatywnym organizuje się układ znaków języka prawnego:

szyk składniowy predykatu (orzeczenia) i argumentów (pod-miotu zdania i dopełnień). Te wyrażenia języka, które w zda-niach normatywnych pełnią funkcję predykatów i argumen-tów, są znakami reprezentującymi elementy normy prawnej.

Reprezentowane w języku prawnym przedmioty to osoby, rzeczy, czynności i stany wartościowane modalnie. Na przy-kład, w Kodeksie pracy ustanowiono, że:

Art. 223. § 1. Pracodawca jest obowiązany chronić pracowników przed promieniowaniem jonizującym…

[Kodeks pracy]

Pierwszy argument osobowy (podmiot) wskazuje na pracodawcę, drugi argument osobowy (dopełnenie) orzeka o pracownikach, argument rzeczowy (dopełnienie) orzeka o promieniowaniu joni-zującym, a predykat (orzeczenie) nakazuje czynność „chronić”

jako obowiązek działania. Predykat i argumenty w zdaniu normatywnym odniesiono do przedmiotów znaku bezpośred-nich, tkwiących w znaku (reprezentanemów mających mate-rialne postaci znaków reglamentowanej przez ustawodawcę rzyczywistości), które można interpretować przez odniesienie do pojęć prawnych, czyli do przedmiotów znaku zapośredni-czonych (interpretantów poza znakiem, w doktrynie praw-nej)⁶³. Odniesienie do przedmiotów realnie istniejących może nastąpić dopiero w stosowaniu prawa, a więc poza językiem prawnym. Zob. tabela 7.

63 Por. przypis 24, s. 141.

Tabela 7. Znaki języka prawnego w zdaniu normatywnym

ŚWIAT TEKSTU PRAWNEGO

Z N A K I J Ę Z Y K A P R A W N E G O W O D N I E S I E N I U D O P O J Ę Ć P R A W N Y C H

NAZWY OSOBOWE NAZWY RZECZOWE NAZWY CZYNNOŚCI WYKŁADNIKI

MODALNOŚCI

pracodawca pracowników

przed

Jan Nowak Pawła Kowalskiego

przed

W tabeli 7 przedstawiono znaki językowe analizowanego zda-nia normatywnego i odniesiono terminy gramatyczne do pojęć, które w doktrynie prawa są odbiciem uniwersalnej myśli praw-niczej, jak też do pojęć, które przedstawiają w świecie tekstu relacje przedmiotów regulowane normatywnie w społecznym stosunku pracy, a w stosowaniu prawa można je odnieść do kon-kretów⁶⁴.

Interpretacja gramatyczna zdania polega na przypisa-niu wyrazom odniesień gramatycznych: nazwy osobowej, nazwy rzeczowej, nazwy czynności, nazwy modalności praw-nych, jak również na przypisaniu tym nazwom statusu części zdania: podmiot, dopełnienie, orzeczenie modalne. W anali-zowanym zdaniu normatywnym świat wyinterpretowanych norm prawnych generalnych przedstawia się jako elementy normy prawnej: adresat normy prawnej, recypient działania nakazanego normą prawną, przedmiot rzeczywisty regulacji prawnej, czyn będący przedmiotem tej regulacji oraz wy-kładnik modalności zdaniowej. Części zdania normatywnego denotują też obrazy jeszcze innego bodźca-denotatu: odnoszą się do elementów stosunków prawnych tetycznych: podmiot obowiązany, podmiot uprawniony, przedmiot sporu, koniecz-ność czynu, relacja powinkoniecz-ność-należkoniecz-ność. W reglamentowa-nej rzeczywistości prawreglamentowa-nej części zdania odnoszą się do ter-minów z dziedziny prawa pracy: pracodawca, pracownika, przed promieniowaniem jonizującym, chronić, jest obowią-zany, by te z kolei mogły denotować elementy świata fak-tycznych stosunków prawnych, np. Jan Nowak, Pawła Ko-walskiego, przed promieniowaniem jonizującym, chronić, jest obowiązany.

4.2.2. Przepisy prawne faktycznie redagowane w tekstach prawnych nie mają wszystkich wykładników językowych odpo-wiadających składnikom referencji. Na przykład, zdanie norma-tywne w Kodeksie karnym można analizować, jak w tabeli 8:

Art. 119. § 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec gru-py osób…, podlega karze pozbawienia wolności… [k.k.].

64 Por. reglamentacja rzeczywistości prawnej w tekstach aktów ustawodaw-czych, Wróblewski 1948: 54.

Tabela 8. Znaki języka prawnego w zdaniu normatywnym o niepełnej strukturze gramatycznej

ŚWIAT TEKSTU PRAWNEGO

Z N A K I J Ę Z Y K A P R A W N E G O W O D N I E S I E N I U D O P O J Ę Ć P R A W N Y C H NAZWY OSOBOWE NAZWY RZECZOWE NAZWY CZYNNOŚCI _WYKŁADNIKI

MODALNOŚCI

adresat normy przedmiot regulacji prawnej

regulacji prawnej konieczność czynu relacja podległości

W analizowanym zdaniu: 1) zaimek kto w funkcji podmiotu zda-nia wskazuje recypienta; 2) predykat podlega wnosi znaczenie deontyczne ‘ma podlegać’, a jako czasownik nieagentywny orzeka o zachowaniu się podmiotu i jest normatywnym usto-sunkowaniem się ustawodawcy do treści wypowiedzi; 3) adresat nie został wskazany expressis verbis, lecz tekst suponuje, że jest nim urzędnik wymiaru sprawiedliwości – sędzia, który w przy-szłości będzie sądził w sprawie czynu niedozwolonego.

Opuszczanie niektórych wyrażeń jest uzasadnione tre-ścią zdania, jak również poprawnotre-ścią stylistyczną tekstu. Nie-wypełnienie pozycji w formalnej strukturze zdania przewidzia-nych w modelu składniowym, czyli elipsa, polega na opuszcze-niu niektórych wyrażeń zgodnie z normą językową, jeżeli po-minięte wyrażenia lub ich ekwiwalenty semantyczne wystąpiły w tekście poprzednio, wystąpią w następnym kontekście lub treści pominięte są oczywiste ze względu na kontekst sytuacyj-ny. Sposoby redagowania zdań normatywnych zależą od indy-widualnych upodobań redaktorów tekstu prawnego, lecz w du-żej mierze są też przypisane zwyczajom redakcyjnym tekstów w różnych dziedzinach prawa.

Językowy obraz świata norm prawnych generalnych podczas stosowania przepisów prawnych przekłada się w języ-ku prawniczym na obraz rzeczywistości prawnej. Wówczas terminy prawnicze zastępują wyrażenia języka powszechnego lub innego języka przedmiotowego odnoszące do tych samych pojęć prawnych, ale też do przedmiotów (osób, rzeczy, czynów i stanów) w realnych stosunkach prawnych⁶⁵.

4.2.3. W różnie redagowanych zdaniach normatywnych składniki referencji są takie same, niezależnie od tego, czy są zapisane, czy tylko presuponowane. Strukturę systemu seman-tycznego języka prawnego, tworzącego się w zdaniach norma-tywnych, ilustruje schemat 13.

65 Por. przekładalność znaków z jednego systemu językowego na znaki innego systemu językowego, rozdz. II, pkt 3.1.

Schemat 13. Struktura semantyczna zdania normatywnego

Źródło: opracowanie własne [uwaga: symbole oznaczają terminy prawnicze].

Z D A N I E N O R M A T Y W N E

[Z]

TREŚĆ OKREŚLANA SKŁADNIK MODALNY

DZIAŁANIA/ZACHOWANIA SYTUACJE

[CXC1C2 C3]

OBOWIĄZKI

[O(O1 /O 2 / O3)]

UPRAWNIENIA [U]

I KOMPETENCJE [K]

KWALIFIKACJA ZACHOWAŃ

PODMIOTÓW

powinność P należność N

POSTĘPOWANIE

konieczność [D]

możność [E]

OSOBY [AB]

[S X Y]

PRZEDMIOT REGULACJI

[R]

Legenda

Z – zdanie normatywne P – powinność N – należność

A – adresat normy prawnej B – recypient działania nakazanego

przez normę prawną

X – podmiot obowiązany w stosun-kach prawnych zobowiązanio-wych

Y – podmiot uprawniony w stosun-kach zobowiązaniowych S – podmiot władczy w stosunkach

podległości kompetencji R – przedmiot regulacji prawnej

Cx – działanie podmiotu kompe-tentnego (możność prawna) C1 – działanie podmiotu obowiązanego C₂– zachowanie się podmiotu

uprawnionego

C₃– sytuacja przedmiotu regulacji prawnej

O – obowiązek działania O1 – obowiązek instrumentalny O₂ –obowiązek zachowania się O3 – obowiązek posiadania U – uprawnienie

K – kompetencja

D – konieczność postępowania E – możność postępowania

Terminy i odpowiadające im pojęcia prawne można sprowadzać do symboli literowych: zdanie normatywne [Z] wyrażające powinność P i należność N jako kwalifikacja prawna postępo-wania podmiotów ze względu na normę prawną; adresat normy [A] i recypient działania nakazanego przez tę normę [B], którzy pełnią role podmiotu obowiązanego [X] lub podmiotu upraw-nionego [Y] w stosunkach prawnych zobowiązaniowych, nato-miast w stosunkach podległości kompetencji rolę władczego podmiotu kompetentnego [S]; sporny przedmiot regulacji praw-nej [R]; działanie [Cx] podmiotu kompetentnego; działanie [C1] lub zachowanie się [C2] podmiotów stosunków prawnych zobo-wiązaniowych; sytuacje [C3] przedmiotów stosunków prawnych;

obowiązek [O (O1, O2, O3)] podmiotu [X] i uprawnienie [U]

podmiotu [Y] w stosunkach zobowiązaniowych, albo kompeten-cja [K] w stosunkach władczych; konieczność postępowania (działania lub zachowania się) [D] oraz możność postępowania (działania, przyjęcia działania lub zachowania się) [E]⁶⁶.

66 W języku powszechnym używa się wyrazów konieczność (w odniesieniu do przymusu) jako coś nieuchronnego, zob. Szym I 989; wyrazów możność (w odniesieniu do warunków i okoliczności czynu) i możliwość (sytu-acja prawdopodobieństwa) używa się zamiennie jako coś prawdopodob-nego, zob. Szym II 220. Konieczność działania i możność działania w języku prawnym ujmuję w sensie sytuacyjnym jako układ zewnętrz-nych stanów rzeczy mających wpływ na ludzkie działanie. Sytuacja

Te terminy prawnicze nie występują w przepisach praw-nych. Są to wyrażenia w języku wykładni prawniczej. Autor tekstu i czytelnik przyporządkowują im pojedyncze słowa skła-dające się w zdania normatywne i w rozbudowane wyrażenia.

Przyporządkowują im symptom relacji należność-powinność, jak również sygnał obowiązywania normy prawnej wyinterpre-towanej z tego zdania. Stąd wniosek, że powinność implikuje obowiązywanie, a to tworzy konieczność działania wyznaczo-nego przez normy prawne, zaś należność implikuje uprawnie-nie, a to tworzy konieczność lub możność przyjęcia sytuacji prawnej.

4.2.4. Odniesienie i sens znaków języka prawnego tworzą świat tekstu prawnego jako: 1) świat stosunków praw-nych tetyczpraw-nych, ustanowiopraw-nych przez ustawodawcę i wyin-terpretowanych przez odbiorców tekstu; 2) świat norm praw-nych generalpraw-nych, organizujących świat stosunków prawpraw-nych tetycznych; 3) również jako wpływanie na kształtowanie świa-ta stosunków prawnych faktycznych, rzeczywistych w prakty-ce stosowania prawa. Świat tekstu prawnego jest swoistą re-konstrukcją rzeczywistego świata stosunków społecznych, który ustawodawca tylko reglamentuje.

System semantyczny języka prawnego przedstawia zatem stałe odniesienie i sens prawniczy terminów prawnych. Norma prawna generalna jest znakiem złożonym w języku wykładni praw-niczej. Składniki semantyczne normy prawnej generalnej wskazują stałe przedmioty wewnętrzne regulacji prawnej – osoby i rzeczy.

Jednostką tekstu prawnego jest przepis prawny, który może być przekodowany na normę prawną w procesie wykładni prawniczej oraz zastosowany w obrocie prawnym, czyli w prak-tyce stosowania prawa. W danej dziedzinie prawa przepis praw-ny generuje stosunki prawne tetyczne (tworzone przez ustawo-dawcę) na wzór stosunków prawnych faktycznych w rzeczywi-stości prawnej (reglamentowanej przez ustawodawcę), które w przyszłości mogą zaistnieć. Składniki syntaktyczne przepisu prawnego wskazują stałe przedmioty wewnętrzne regulacji

zmusza człowieka do danego czynu, sytuacja także sprzyja lub prze-szkadza w działaniu, por. Kotarbiński 1969: 62-72.

prawnej, które w procesie wykładni przepisów prawnych oraz w ich stosowaniu są odnoszone do zmiennych przedmiotów ze-wnętrznych, czyli do podmiotów stosunków prawnych faktycz-nych, do konkretnego przedmiotu spornego w stosunkach praw-nych faktyczpraw-nych, kwalifikują także konkretne postępowanie podmiotów jako konkretne wartości modalne.