Logiczna i prawnicza analiza języka prawnego

W rekonstrukcjonizmie analiza oraz interpretacja języka prawne-go zmierza do usuwania wieloznaczności w tekście prawnym i nadania tekstowi walorów logicznych. W deskrypcjonizmie bada się nieostrość i wieloznaczność wyrażeń w kontekście, to jest przy opisie różnych wersji znaczeń językowych w regułach użycia języka²⁵.

Rekonstrukcjonizm jest oparty na założeniach logiki formalnej. Badania zmierzają do opracowania definicji logicz-nych pojęć i do usuwania wieloznaczności zdań metodą rekon-strukcji formalnej, co ma na celu odkrycie logicznej struktury języka prawnego, przydatnej w analizach prawniczych. Badacz szuka odpowiedzi na pytania o status logiczno-ontologiczny zdań normatywnych za pomocą sformalizowanego rachunku zdań z użyciem zwrotów: jest obowiązkowe, jest zakazane, jest dozwolone, jest indyferentne. Uwzględnia dane logiki deon-tycznej twierdząc, że system taki nie jest jednak wolny od para-doksów.

Z kolei deskrypcjoniści negują przydatność logiki w wykładni prawniczej, postulują analizę reguł użycia języka, uwzględniają znaczenie wyrażeń w kontekście, opisują znacze-nie i budowę wyrażeń języka prawnego, jak rówznacze-nież oddziały-wanie wypowiedzi sformułowanych w tym języku. Badaniu

25 Zob. Zirk-Sadowski 2000: 105.

deskrypcjonistycznemu przepisów prawnych podlegają powią-zania formalne i funkcjonalne zbiorów wypowiedzi w tekście prawnym, które prowadzą do merytorycznej wykładni tekstów, a także do systemowych uwarunkowań interpretacyjnych.

Jerzy Stelmach i Bartosz Brożek, zwracając uwagę na płynność granic obu tych nurtów metodologicznych, przedsta-wiają cztery grupy metod stosowanych przez prawników i teore-tyków prawa, a są nimi: logika, analiza, argumentacja i her-meneutyka. W logice i analizie kładzie się nacisk na rozumowa-nie i wnioskowarozumowa-nie. Argumentacja polega na wyjaśnianiu sposo-bów oceny i porównywania różnych argumentów oraz na próbie szukania cech strukturalnych w tej dziedzinie. W analizie i her-meneutyce, szczególnie w hermeneutyce analitycznej, na pierw-sze miejsce wysuwa się tekst i jego interpretację. Wszystkie te metody prawnicze łączy odniesienie do ludzkiego myślenia²⁶.

Nawiązując do logicznych teorii analizy języka w pol-skiej teorii prawa, Stefan Grzybowski opracował strukturę i koncepcję znaczenia normy prawnej²⁷. Jerzy Wróblewski za-stosował do analizy norm emotywną koncepcję znaczenia, wią-żąc funkcję normy z jej znaczeniem, podobnie jak Kazimierz Ajdukiewicz zdanie i sąd. Z treści przepisów prawnych teorety-cy prawa odtwarzali normy prawne generalne wysłowione w przepisach prawnych oraz warunki i okoliczności ich obo-wiązywania²⁸. Konceptualizacji poddali postępowanie podmio-tów stosunków prawnych, opisali relatywizację znaczenia zwro-tów językowych wchodzących w skład normy do normy jako całości, uzasadnili logicznie, że zwroty te mają sens dlatego, że są częściami normy²⁹. Dzięki rekonstrukcji formalnej zdań normatywnych i zdefiniowaniu pojęć prawniczych, a także

26 Zob. Stelmach, Brożek 2004: 37-40. Kierunek hermeneutycznej interpretacji prawniczej reprezentuje Henryk Leszczyna. Autor przyjął, że interpretacji hermeneutycznej podlega tekst prawny i leksyka tego tekstu, zob. Lesz-czyna 1996: 27-28, jak również, że wyjaśnianie, rozumienie i interpretacja języka tekstów prawnych ma „badać reguły i normy przekazu znaku-sensu od prawodawcy (nadawcy) do właściwych adresatów (odbiorców), zob. Leszczyna 1996: 104.

27 Zob. Grzybowski 1961.

28 Szerzej na ten temat zob. rozdz. III, pkt 1.2.

29 Zob. Wróblewski 1959, Woleński 1972, Opałek 1974.

dzięki opracowaniu zasad interpretacji przepisów prawnych według derywacyjnych reguł rekonstrukcji norm prawnych zostały stworzone warunki do badań lingwistycznych³⁰.

Zwrot metodologiczny w naukach humanistycznych XIX i XX wieku ukierunkował prawoznawstwo w stronę badań struktury języka prawnego oraz semantyki, syntaktyki i pragma-tyki języka prawnego³¹. Marek Zirk-Sadowski zwrócił uwagę, że zainteresowanie psychiczną sferą zjawisk prawnych zostało z powodzeniem zastąpione w filozofii języka metodami analizy znaczenia wypowiedzi w kategoriach prawdy lub fałszu w zda-niach normatywnych i ocenach, które nie przedstawiają bytu jako stanu rzeczy, lecz są twierdzeniami powinnościowymi i wartościującymi. W analitycznych koncepcjach filozofii pra-wa zainteresopra-wanych logicznymi badaniami norm jako wypo-wiedzi językowych – pisał autor – Georg Henrik von Wright, fiński filozof prawa, opracował teorię zdań deontycznych, czyli wypowiedzi, które opisują treść norm lub stwierdzają ich obo-wiązywanie. Logika deontyczna von Wrighta miała służyć poprawności rozumowań prawniczych, lecz Alf Ross udo-wodnił, że prowadzi ona do paradoksów. Toteż w analizie logicznej prawa jako zjawiska językowego badaniu plurali-zmu standardów interpretacji świata poprzez język dały początek poglądy Ludwiga Wittgensteina na temat gier języko-wych. Na analityczną koncepcję filozofii prawa miała wpływ także filozofia języka naturalnego angielskiego filo-zofa Johna L. Austina, czołowego przedstawiciela oks-fordzkiej szkoły analitycznej, na temat performatywnego aspektu języka, traktująca język jako zdarzenie społeczne.

M. Zirk-Sadowski wskazał, że te europejskie kierunki filo-zofii analitycznej oraz silna tradycja badań logicznych języ-ka w Kole Wiedeńskim i w szkole lwowsko-warszawskiej

30 Szczególnie chodzi tu o derywacyjną koncepcję wykładni prawniczej, zob.

Zieliński 1972 oraz Zieliński 2002 i następne wydania.

31 Zob. Wróblewski J. 1959: 11-49. Autor przedstawił zasadnicze poglądy na znaczenie zwrotów językowych w ujęciu semiotycznym z odniesieniem do kwestii rozumienia i ustalenia znaczenia znaków języka w wykładni prawa, a więc do ustalenia znaczenia norm zawartych w przepisach prawnych.

runkowały badania nad językiem prawnym w Polsce. Pod wpływem tych badań w filozofii Czesław Znamierowski opraco-wał semiotykę najważniejszych terminów dla nauki o państwie.

Kontynuatorem jego myśli był Zygmunt Ziembiński, realizu-jący program precyzowania języka prawnego i badania termi-nów prawnych w różnych kontekstach znaczeniowych. Jego zasługą jest rozróżnienie języka tekstów prawnych od języka norm prawnych. Dyrektywalna koncepcja języka Kazimierza Ajdukiewicza dała podstawę teorii wykładni prawa Jerzego Wróblewskiego. Rozszerzając dyrektywalną koncepcję zna-czenia językowego, Wróblewski rozważył kwestię sensowno-ści norm i semantykę zdań w odniesieniach normatywnych oraz rozróżnił znaczenie psychologiczne i językowe normy³².

2.2. Lingwistyczne kierunki badań języka prawnego