Kodowanie i dekodowanie znaków języka prawnego

Komunikacja w języku prawnym nigdy nie jest pełna, ponieważ w wypowiedzi nie da się powiedzieć wszystkiego. Interpretacja zdania normatywnego obecnego w przepisie prawnym wymaga odtworzenia zwerbalizowanych informacji, jak również konsy-tuacyjnego i kontekstowego odtworzenia presupozycji wpisa-nych w doktrynę prawa. Odbiorca, interpretując zdanie norma-tywne, uzupełnia niezwerbalizowane informacje własną wiedzą prawniczą i zarazem zapisane słowa przyporządkowuje termi-nom prawniczym.

5.1.1. Wspólna wiedza nadawcy i odbiorcy jest częścią informacji nie podanej expressis verbis w przepisie prawnym.

Obowiązywanie przepisu prawnego nie wynika z tekstu praw-nego, lecz z konsytuacji. Przepis prawny:

Art. 5. 1. Każdy obywatel, zgodnie z zasadą wolności słowa i prawem do krytyki, może udzielać informacji prasie.

[Prawo prasowe]

78 Zob. Mayenowa 1974: 126-139. M. R. Mayenowa rozdzielała pojęcia słowo i wypowiedź, znaczenie i komunikowanie.

obowiązuje, bo został ustanowiony przez organ władzy i opu-blikowany w ustawie Prawo prasowe. Zasadniczy zrąb cytowa-nego przepisu prawcytowa-nego, czyli zdanie normatywne: Każdy oby-watel […] może udzielać informacji prasie, przedstawia, że adresat A (każdy obywatel) pozostający w stosunku prawnym z recypientem B (prasie) w przedmiocie R (informacji), ze wskazaniem na czynność C1 (udzielać) i powinność P (może), presuponowanej jako możność E, jest także presuponowanym obowiązkiem O wobec presuponowanego uprawnienia U dla recypienta B (prasie), bo tak stanowi zdanie Z będące przepi-sem prawnym. Dekodowanie tego przepisu musi uwzględnić odpowiedniości między słowami tekstu a terminami prawni-czymi (np.: może – powinność; udzielać – działanie; każdy obywatel – adresat normy; prasie – recypient działania; in-formacji – przedmiot regulacji prawnej.). Wymaga też umie-jętności wnioskowania z kontekstu o uprawnieniu w stosunku zobowiązaniowym, a także o tym, czy dane działanie lub sytu-acja są konieczne, czy możliwe⁷⁹. Zwraca uwagę w tekście usta-wy także odniesienie zaimka: zaimek każdy usta-występuje w funkcji uogólniającej kwantyfikację, np. każda ze stron; zaimek wszyscy określa natomiast kompletność danego zbioru kolektywnie, wskazując na zbiór jako całość⁸⁰.

W innym kontekście, na przykład w języku powszech-nym, słowo każdy to zaimek określający, który wskazuje na kom-pletność danego zbioru elementów dystrybutywnie, poprzez ele-menty zbioru (każdy człowiek), lecz nie oznacza bezwyjątkowości;

79 Zdania normatywne – systemowe znaki złożone – funkcjonują w tekście prawnym w otoczeniu zdań lub wtrąceń opisowych, które są dla nich środowiskiem zewnętrznym. W podanym przykładzie opisowy charak-ter ma wtrącenie: zgodnie z zasadą wolności słowa i prawem do krytyki.

Wtrącenie to jest poza twierdzeniem normatywnym – wskazuje na warun-ki obowiązywania normy prawnej wysłowionej zdaniem normatywnym.

Zob. też budowa tekstu ustawodawczego, rozdz. IV, pkt 1.1. oraz struktu-ra składniowo-semantyczna przepisu pstruktu-rawnego, rozdz. IV, pkt 2.3.

80 Zob. EJO 608, hasło: zaimek określający. Por. użycie zaimków w kontek-ście wewnątrzjęzykowym Zieliński 2002: 145-150.

słowo wszyscy to zaimek oznaczający ogół osób (wszyscy się do-brze bawili).

5.1.2. W kontaktach międzyludzkich świat stosunków prawnych tetycznych i norm prawnych generalnych przedsta-wiają znaki niejednorodne: znaki językowe (słowa jako sym-bole) służące nazywaniu rzeczy oraz znaki pozajęzykowe (in-deksy) służące wskazywaniu na rzeczy tylko domniemane.

Stosunek znaku symbolicznego do oznaczonego przedmiotu wynika ze związku instytucjonalnego, a znaku indeksalnego ze styczności⁸¹.

Dekodując wypowiedź, odbiorca tekstu rozpoznaje komunikatywność słów i uzupełnia komunikat o niewysło-wione treści na podstawie wiedzy, że wszystkie elementy wy-powiedzi, także te presuponowane, są obligatoryjne w inter-pretacji⁸². Przepisy prawne jako wypowiedzi eliptyczne – przekształcone formalnie struktury powierzchniowe zdań z ukrytymi treściami w strukturach głębokich – wymagają interpolacji. Z punktu widzenia semiotyki presupozycja jest znakiem indeksalnym – pozatekstowym; z danej wypowiedzi wynikają treści presuponowane, uważane przez mówiącego i odbiorcę za oczywiste. Tak więc fraza okolicznikowa

81 Por. w teorii Ch. S. Peirce’a i Ch. W. Morrisa trzy perspektywy: 1) znaku w stosunku do przedmiotu myśli, 2) znaku w stosunku do innych zna-ków oraz 3) znaku w stosunku do interpretatora. Ze względu na przed-miot myśli Peirce wyróżnił trzy grupy znaków: ikony – których stosu-nek znaku do oznaczonego przedmiotu wynika z podobieństwa (rysustosu-nek drzewa do drzewa); indeksy – których stosunek znaku do oznaczanego przedmiotu wynika ze styczności (dym znakiem ognia); symbole – któ-rych stosunek znaku do oznaczanego przedmiotu wynika ze związku in-stytucjonalnego (sygnały świetlne uliczne, dystynkcje wojskowe, słowa języka), zob. indeks i znak indeksowy, Komendziński 1996: 79 i n. Zob.

też poznanie pojęciowe i językowe prawa, rozdz. III, pkt 2.1.

82 W procesie przetwarzania informacji warunkiem rozpoznania konkretnej wartości słowa jest doświadczenie percepcyjne obciążone stosunkiem do tego, co zaszło przedtem, ponieważ umysł ludzki jest zawsze w po-siadaniu jakiegoś znaczenia, aby można było przetłumaczyć nową in-formację na to, co jest już znane i jasne, zob. Jodłowski 1976: 157.

nie z zasadą wolności słowa i prawem do krytyki sugeruje, że w systemie prawa istnieje taka zasada.

5.1.3. W języku prawnym argumenty osobowe są wyra-żeniami niedookreślonymi i nieostrymi. Nieostrość językowa polega na tym, że treść słownikowa wyrażenia nie stanowi ze-społu konstytutywnego cech desygnatu. Takimi wyrażeniami są zarówno zaimki każdy, wszyscy, jak i deskrypcje proste, np.

obywatel, sędzia, rodzina, czy złożone, np. organy państwa.

Toteż w przepisach prawnych używane są wyrażenia zawężają-ce pas nieostrości, np. dziecko pozbawione opieki rodziców;

obywatel polski; każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Podobnie niedookreślone w zdaniach są argumenty rzeczowe, na przykład informacja, środki utrzyma-nia, użytki rolne, miejsce pracy itp. Nieostre są także zwroty szacunkowe, np. do równego traktowania, do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy. Desygnatami tych zwrotów w języku ogólnym są oceny akceptowane społecznie, lecz w języku prawnym zwroty te nie wyrażają ocen, bo przedmio-tem stanowienia jest tylko klauzula generalna⁸³.