Segmenty znakowe w systemie języka prawnego i relacje między nimi

Język prawny przejawia się w komunikacji wspólnoty językowej porozumiewającej się na temat prawa. Obserwując systemy języ-kowe, analizuje się odniesienie (desygnację) i sens (rozumienie) jednostek języka – morfemów, wyrazów, syntagm i tekstu³³.

30 Do opracowania modelu konstrukcji myślowej i reprezentacji znaków języka prawnego w działaniu komunikacyjnym została wykorzystana koncepcja trójkąta semantycznego w ujęciu P. Guirauda, który uwzględniał stronę fi-zyczną i psychiczną znaku w interpretacji. Z. Wąsik stwierdził, że terminy wpisane w schemat Guirauda wskazują na cztery elementy, które wpisują się raczej w czworobok, a nie w trójkąt semantyczny, podając definicję znaku przytoczoną przez Guirauda: „Znak jest bodźcem (1) (czyli sub-stancją zmysłową), którego obraz myślowy (2) jest skojarzony w naszym umyśle z obrazem innego bodźca (3) i którego funkcją jest wywołanie te-go ostatniete-go (4) gwoli porozumiewania się”. Zob. Wąsik 1987: 117.

31 Szczegółowe zasady techniki legislacyjnej i wykładni prawniczej są unor-mowane ustawowo (zob. Rozporządzenie Prezesa rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „ Zasad techniki prawodawczej” Dz. U.

z dnia 5 lipca 2002 r.), są też przedmiotem badań naukowych oraz na-uczania na studiach prawniczych. Teoretyczne ujęcie wykładni prawa, zob. Zieliński, 2002. Por. kryteria funkcjonalno-semantycznego wyodręb-nienia języka prawnego, rozdz. II, pkt 1.1.

32 Zob. Wróblewski J. 1959: 27.

33 W ujęciu komunikacyjnym teorii języka prawnego wykorzystano założenia językoznawstwa według podręcznika uniwersyteckiego, zob. Bańcze-rowski, Pogonowski, Zgółka 1982.

3.2.1. Elementarną jednostką znakową systemu języka jest morfem. Morfem leksykalny spełnia funkcję referencyjną odniesienia do rzeczywistości pozajęzykowej, morfem grama-tyczny spełnia funkcję wewnątrzjęzykową sygnalizowania relacji syntaktycznej. Z morfemów składają się wyrazy. Wyrazy są zna-czącymi jednostkami języka wchodzącymi w skład syntagm.

Syntagmy to wyrażenia składające się co najmniej z dwóch wy-razów zespolonych syntaktycznie – podmiotu i orzeczenia. Łą-czenie wyrazów powoduje tworzenie się relacji syntagmatycz-nych – syntagm prostych i złożosyntagmatycz-nych oraz fraz podmiotowych, orzeczeniowych, dopełnieniowych, przydawkowych i okoliczni-kowych³⁴. Leksemy traktuje się jako jednostki proste w systemie języka, por. przykładowe fragmenty przepisów prawnych:

Art. 424. Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za nikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wy-wołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapo-biec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone.

[k.c.]

Segmenty znakowe w systemie semantycznym języka prawne-go tworzą się w obrębie informacji leksykalnej, w rekcji syn-tagm oraz w aktualnym rozczłonkowaniu zdania.

3.2.2. Syntagma posiadająca orzeczenie może być zda-niem prostym nierozwiniętym (np.: Ten nie jest odpowiedzial-ny), ale w przepisie ustawy podlega rozwinięciu (np. Ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę). Jest to zdanie główne wchodzące wskład zdania wielokrotnie złożonego. Syn-tagmami złożonymi są zdania podrzędrzędnie złożone w relacji hipotaksy w stosunku do zdania głównego, jak również zdania współrzędnie złożone w relacji parataksy w stosunku

34 W kontekście składniowym związki syntagmatyczne jednostek syntaktycz-nych niższych, czyli wyrazów, dzięki którym tworzą się wyższe jed-nostki w systemie języka, czyli zdania, są uporządkowane hierarchicz-nie względem siebie , zob. rozdz. I, pkt 3.2.

nym do siebie. Każde ze zdań jest sekwencją słów odpowiednio ułożonych w określonych formach gramatycznych.

Zdanie główne:

[T]en nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę,

Zdania w relacji hipotaksy w stosunku do zdania głównego:

1. Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpie-czeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, 2. jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu

nie można było inaczej zapobiec,

3. i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone.

Zdania w relacji paratakty względem siebie:

1a. Kto zniszczylub uszkodził cudzą rzecz,

1b. albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia.

2a. jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał,

2b. a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec.

W syntagmach zachodzą związki semantycznej spójności składników fraz: związki rządu (frazy dopełnieniowe, w któ-rych występuje rekcja semiczna, np. zranił zwierzę, uszkodził rzecz, nie można było zapobiec), związki zgody (frazy podmio-towe, np. kto zabił, dobro jest ważniejsze, także frazy przydaw-kowe, np. cudze zwierzę, ratowane dobro), w których występu-je kongruencja semiczna, albo też związki przynależności (frazy okolicznikowe, w których występuje adiunkcja leksykalna, np.

zranił w celu odwrócenia niebezpieczeństwa)³⁵.

3.2.3. W semantycznym podłożu języka prawnego struktury składniowe są dostosowane do motywacji

35 Por. spójność składników w syntagmach języka powszechnego, Bańcze-rowski, Pogonowski, Zgółka 1982. Frazy okolicznikowe przenoszą zna-czenie deontyczne w zdaniach normatywnych, zob. rozdz. IV, pkt 3.7.2.

cyjnej. Wykorzystują kategorie gramatyczne, jakimi umysł ludzki operuje w warunkach pojęciowego poznania prawa, toteż w funkcjonalnej analizie zdania istotne są pojęcia TEMATU

i REMATU³⁶, np.:

Art. 432. § 1. Posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wy-rządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody.

§ 2. Na zajętym zwierzęciu posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu naprawienia szkody… [k.c.].

Temat realizuje oczekiwania odbiorcy jako znaną mu informa-cję zlokalizowaną na początku zdania bez akcentu zdaniowego i koduje prymarną rolę semantyczną agensa dla orzeczenia mo-dalnego. Remat zajmuje w szyku wyrazów pozycję drugą i nie-sie akcent zdaniowy, komunikując informację nową i kodując rolę nieprymarną pacjensa przy czasowniku ze zrealizowaną rolą agensa³⁷. System zdania w realizacji tekstowej jest podatny na wysunięcie podmiotu rematycznego na pozycję pierwszą (tematu), czego wymaga wyraźna motywacja tekstowa³⁸. Tema-tem zdania jest fraza będąca poprzednikiem relacji informacja stara – informacja nowa. Rematem zdania jest fraza będąca następnikiem tejże relacji. Temat wskazuje to, o czym jest mo-wa w zdaniu, remat wyraża to, co się mówi o temacie.

I tak, szyk członów zdania może zmieniać funkcję wy-powiedzi. Zob. przykłady w tabeli 5.

36 Terminy temat i remat dotyczy uwarunkowań kontekstowych i konsytuacyj-nych szyku członów wypowiedzi, czyli funkcjonalnej perspektywy zda-nia. zob. Mathesius 1982: 128-133 i 174-178; Sgall, Daneš 1978: 47-58.

37 Por. Terminy przyjęte w strukturze semantycznej zdania normatywnego przy czasowniku przechodnim: agens to adresat normy, sprawca, wykonawca czynności, osoba działająca według dyspozycji normy; pacjens to inna oso-ba niż adresat normy, odbiorca czynności agensa, nazwanej przez orze-czenie przechodnie. Por. EJO 380 (hasło pacjens); predykat to termin, któ-ry występuje zamiast terminu orzeczenie i jest nazwą czynności lub stanu.

38 Por. prototypowa lokalizacja tematu i rematu w polskim zdaniu, Duszak 1990: 109-118. Autorka dowiodła, że struktura tematyczno-rematyczna zdania jest ustalana w obszarach językowym i pozajęzykowym ze względu na status informacyjny, prymarność semantyczną agensa i pa-cjensa, pozycję w zdaniu oraz schemat prozodyczny.

Tabela 5. Funkcjonalna perspektywa zdania normatywnego

TEMAT REMAT

1. Posiadacz gruntu 2. Na zajętym zwierzęciu

może zająć cudze zwierzę…

posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu…

Źródło: opracowanie własne.

W pierwszym przykładzie przepis prawny wskazuje na posiada-cza gruntu i ustanawia, że może on zająć cudze zwierzę. W dru-gim przykładzie przepis prawny wskazuje na zajęte zwierzę i ustanawia, że posiadacz uzyskuje na nim prawo zastawu.

W aktualnym rozczłonkowaniu zdania segmenty znakowe są podporządkowane funkcji komunikacyjnej. Między tematem a rematem istnieją przejścia w polach dystrybucyjnych. Temat jest tworzony z elementów o najniższym stopniu dystrybucji i nie zawsze jest zależny od kontekstu. Wyższy stopień w polu dystry-bucyjnym ma remat zdania, zawsze zależny od kontekstu³⁹.

3.2.4. Analiza wyrazów prowadzi do wyróżniania w ich składzie mniejszych jednostek języka – morfów semantycznych będących nośnikami znaczenia. Rodziny kategorii morfów na-zywa się morfemami, aktualne morfy to morfony (leksykalne, femiczne i leksykalno-semiczne) ⁴⁰. System morficzny języka prawnego wyznacza rodzinę morfów jako wykładników infor-macji leksykalnej: np. morficzne struktury linearne wyrazów posiadacz, prawo, zwierzę, szkodę, szkody, może, zająć, na gruncie, uzyskuje, grożącego, przyjmują postacie posiadacz-ø, praw-o, zwierz-ę, zwierzęci-u, szkod-ę, szkod-y , grunt-u, na grunci-e, moż-e, zają-ć, uzyskuj-e, grożąc-ego. Informacja lek-sykalna w języku prawnym polega na wskazywaniu i określaniu podmiotów i przedmiotów między którymi są regulowane sto-sunki prawne. Nośnikiem znaczenia leksykalnego są morfemy

39 Por. Firbas 1974: 10-18. W zdaniu normatywnym potraktowanie funkcji początku zdania jako funkcji tematu jest uzasadnione tematyzacją tego, co jest przedmiotem stanowienia.

40 Zob. klasyfikacja morfonów ze względu na sposób sygnifikacji. Autor uzasadnił, że „układ wymiarów morfologicznych wyznacza odpowied-nią przestrzeń morfologiczną”, Bańczerowski 2008: 240-241.

(tematy fleksyjne) posiadacz-, zwierz-/zwierzęci-, szkod-, grunt/grunci- moż-, zają-, uzyskuj- wskazujące na klasy przed-miotów. Wykładniki informacji gramatycznej są nośnikiem znaczenia semowego, za pomocą których wyrażane są kategorie fleksyjne -ø, -ę, -u, -o, -y, -e, -ego (końcówki), -ć (formant sło-wotwórczy), na (przyimek) jako wykładniki informacji semicz-nych. Ich funkcja polega na wyrażaniu kategorii morfologicz-nej, która umożliwia związki składniowe w syntagmach.

3.2.5. Przykłady przedstawiają systemowe relacje seg-mentów znakowych w systemie języka prawnego. Znaki proste (morfy) tworzą znaki złożone (wyrazy) niosące informacje lek-sykalne i semiczne. Dzięki temu w syntagmach zachodzą związ-ki semantycznej spójności składników i tworzą zdania pojedyn-cze nierozwinięte zdolne do rozwinięcia. Ze zdań pojedynczych tworzą się zdania współrzędnie złożone i podrzędnie złożone.

Zdania są przepisami prawnymi, w których segmentem znako-wym jest aktualne rozczłonkowanie zdania.

3.3. System determinacyjny i system informacyjny