System semantyczny języka prawnego

Wyrazy języka prawnego spełniają funkcję semantyczną wska-zując i nazywając klasy zjawisk prawnych. Wyrazami tymi rządzą reguły gramatyczne. Wyrazy są znakami prostymi w systemie semantycznym języka prawnego. Układy grama-tyczne wyrazów tworzą znaki złożone – zdania normatywne, przepisy prawne złożone ze zdań normatywnych i zdań opiso-wych oraz teksty ustawodawcze złożone z przepisów prawnych i części tekstu ustawodawczego nie będące przepisami praw-nymi, lecz związane z nimi tematycznie i funkcjonalnie. Do systemu semantycznego języka prawnego należą te składniki tekstu, które niosą znaczenie prawne. Pozostałe wyrażenia wy-stępujące w tekście ustawodawczym są zapożyczonymi do nie-go znakami innych języków przedmiotowych (specjalistycz-nych) lub znakami języka powszechnego. Znaczenie składni-ków języka prawnego jest zdeterminowane: 1) relacją między znaczeniem terminów języka prawnego a znaczeniem terminów języka powszechnego; 2) uzależnieniem znaczeń terminów języka prawnego od definicji legalnych ustawodawcy; 3) uza-leżnienie znaczeń zwrotów prawnych od struktury systemowej

96 Zob. Zieliński 2002. Por. na temat funkcjonowania form znaków języka prawnego w strukturach zdań, rozdz. IV, pkt 2.

prawa; 4) uzależnienie znaczeń składników języka prawnego od kontekstu aksjologicznego, społecznego i politycznego⁹⁷.

6.1. Struktura systemu semantycznego tworzy sieć współ-zależności wyrażeń języka w polu semantycznym prawa. Umysł porządkuje cechy wrażeń w obrębie klas przedmiotów objętych przez te wyrażenia. Przedmiotami tymi są elementy stosunków prawnych tetycznych regulowanych generalnymi normami praw-nymi, ustanowionymi według reguł kulturowych w danym syste-mie prawa. System semantyczny języka prawnego tworzy obraz świata, w którym obracają się i porozumiewają prawnicy i inni członkowie społeczeństwa, w jakim ten system prawa obowiązuje.

System semantyczny języka prawnego został ustalony przez rozczłonkowanie i uporządkowanie pojęć prawnych w dro-dze praktyki ustawodawczej. Wrażenia zmysłowe ustawodawcy zostają przekodowane na wyrażenia języka prawnego i związane z nimi przedstawienia stosunków prawnych tetycznych regulowa-nych przez abstrakcyjne normy prawne, które wchodzą w skład tekstu ustawodawczego, reprodukującego system. Na płaszczyźnie tekstu treść wyrażeń języka powszechnego jest doprecyzowana przez kontekst i konsytuację. Następuje zawężenie zakresu zna-czeniowego i przeniesienie zakresu wartości funkcjonalnej słów języka powszechnego i innych języków specjalistycznych do wyrażenia elementów norm prawnych.

Poznanie semantyczne w obrębie myśli o prawie i po-przez język wyrażający treści prawne przebiega w poszukiwa-niu wiedzy prawnej i prowadzi do obrazów świata wirtualnego, jakim jest system prawa⁹⁸. Znaki językowe mają zdolność kie-rowania ludzkim postępowaniem, bo ich forma i funkcja mają moc sprawczą. Celem użycia tych znaków jest nadać wypowie-dzi znamiona prawności.

6.2. Umiejętność władania językiem prawnym polega na znajomości konwencjonalnego przyporządkowania klas

97 Analiza tekstów ustawodawczych uzasadnia w tym zakresie postulaty sformu-łowane przez Jerzego Wróblewskiego, zob. Wróblewski 1959: 214-215.

98 Por. system prawa a system języka prawnego, rozdz. I, pkt 3.4.

wisk językowych ciągom fonemów i na umiejętności odniesie-nia ich do pozajęzykowego świata norm prawnych oraz do po-zajęzykowej rzeczywistości prawnej, reglamentowanej przez ustawodawcę⁹⁹. Słowa charakterystyczne dla języka prawnego to wyrażenia konotujące terminy prawnicze w polu semantycz-nym normy prawnej: rzeczowniki i zaimki wskazujące oraz określające podmioty prawne i przedmioty regulacji prawnej, czasowniki mówienia (w tym czasowniki performatywne), cza-sowniki normujące działanie i zachowanie się osób (podmiotów prawnych) normujące stany rzeczy w stosunku do osób, wyra-żenia modalne, jak również niektóre wskaźniki łączenia zdań.

Wyrażenia modalne przekazują konieczność i możność działa-nia. Czasowniki mówienia, będące częścią wypowiedzi usta-wodawczej i zarazem informujące o celu tej wypowiedzi, stwa-rzają stan obowiązywania treści tej właśnie wypowiedzi. Skład-niki semantyczne bezpośrednich aktów mowy prawodawczej wyrażają postawę wolitywną nadawcy i obejmują w zupełności intencję wypowiedzi przekazaną za pomocą kodu.

Słowa tworzą system oparty na związkach semantycz-nych między wyrazami. Treścią wspólną jest odniesienie słów do przedmiotów połączonych węzłem prawnym: osób, rzeczy, czynności, stanów i właściwości. Systemowość funkcyjna zna-ków językowych przejawia się w tym, że klasy wyrazów o od-powiednich właściwościach składniowych, gramatycznych i semantycznych, przystosowane do tworzenia zdań modalnych deontycznie, wchodzą w relacje bliskości ze względu na swoją zawartość teściową.

6.3. Zdania, których celem jest stanowienie prawa, są wyrazem myślenia i mówienia o powinności czynu. Jest temu podporządkowana struktura predykatowo-argumentowa zdania normatywnego i struktura przepisu prawnego. Umiejętność bu-dowy tego typu struktur składniowych polega na przypisaniu osobom określonego postępowania w stosunku do rzeczy wraz

99 Problemy teoretyczno-metodologiczne semantycznego opisu znaczenia jed-nostek systemu języka powszechnego, zob. Grzegorczykowa 1990: 29-36.

z wyrażonym systemowo ustosunkowaniem się ustawodawcy do konieczności lub możności tego postępowania. Konstrukcje zdań normatywnych in abstracto, wykryte przez analizę użyć, zawie-rają ujęte statycznie składniki semantyczne zawarte w orzecze-niach normujących czynności prawne oraz konotujących pod-mioty i dopełnienia. Akt predykacji polega na przysądzeniu dzia-łania podmiotowi prawnemu. Predykat ma także odniesienie do drugiego podmiotu prawnego, który podlega czynom pierwszego podmiotu prawnego. W zdaniu normatywnym predykaty wiążą zatem trzy argumenty: agensa osobowego, pacjensa osobowego i pacjensa nieosobowego, przy czym na powierzchni zdania za-sadne jest zerowanie argumentów. Wyrażenia argumentowe wskazują na odniesienie użytych w zdaniu wyrażeń do obiektów świata zewnętrznego (referencję), jakimi są podmioty prawne i przedmiot regulacji prawnej złączone węzłem prawnym. Sta-nem rzeczy jest sytuacja prawna wyznaczona normatywnie.

Ponadto elementem semantycznie obligatoryjnym jest informacja o warunkach i okolicznościach spełnienia treści modalnych. Informacje te mogą być podane w zdaniu pod-rzędnym warunkowym dołączonym do zdania normatywnego i tworzącym wraz z nim zdanie podrzędnie złożone, także jako wtrącenia nienormatywne w zdaniu normatywnym, lub mogą być presuponowane¹⁰⁰. Semantyczne zależności między zda-niami i między elementami zdań, wyrażone explicite bądź implicite interpretuje się w odniesieniu do tego, co powinno się zdarzyć w przyszłości.

6.4. Sens aktu ustawodawczego tkwi w jego strukturze semantycznej. Struktura tekstu aktu ustawodawczego, a w nim struktura przepisu prawnego i struktura zdania normatywnego mają istotne znaczenie dla typologii i stylistyki języka praw-nego¹⁰¹. Wewnątrzjęzykowe relacje przedstawiają sposób wi-dzenia świata typowy dla użytkowników zawodowych języka prawnego. Jeśli informacje na temat relacji między znakami

100 Zob. szerzej na ten temat, rozdz. IV, pkt 2.3. oraz rozdz. IV, pkt 3.

101 Zob. formalny wzorzec tekstu ustawodawczego, rozdz. IV, pkt 1.2.

językowymi a światem językowym norm prawnych general-nych, niesione przez język prawny, są oparte na możliwo-ściach systemu językowego, zdolnego do wyrażania intencji wypowiedzi zgodnej z tym, co przekazuje forma językowa, tekst prawny jest sensowny i spełnia warunki funkcjonalnej sprawności. Zdania normatywne ustanawiające normy prawne odsyłają do świata zredukowanego do aspektów i sytuacji powinnego działania czy zachowania się oraz należnej sytuacji w ramie modalnej, jak również w następstwie tematycznym składników zdań, których funkcjonalna perspektywa przed-stawia się jako temat i remat, a struktura informacyjna jako datum i novum sprowadza się do tego, że autor wypowiedzi projektuje wiedzę adresata o powinności jego postępowania z różnych punktów widzenia. Modyfikacje struktur seman-tycznych realnych tekstów polegają na tematycznym przesko-ku i tworzeniu zdań normatywnych niepełnych lub zmodyfi-kowanych inaczej niż wymaga tego systemowa struktura zda-nia, która obejmuje wyrażenia użyte w tekście i presupozycje wymagające interpolacji, odnoszące się do wszystkich ele-mentów normy prawnej.

6.5. System semantyczny języka prawnego jest otwarty.

Cechy definicyjne języka prawnego odtwarza funkcja stano-wienia prawa. Zasób wyrazów, zwrotów i form języka prawne-go, regulujący stany rzeczy z mocy prawa, należy do różnych dziedzin. Produkując tekst, ustawodawca czerpie słownictwo z języka powszechnego i z języków przedmiotowych używa-nych w obszarach reglamentowanej rzeczywistości prawnej – w gospodarce, polityce i administracji, w życiu społecznym i kulturze. Specjalistycznemu słownictwu z różnych obszarów funkcjonowania nadaje sens prawny przez odniesienie do pojęć prawnych i przez nacechowanie stylistyczne w strukturach syn-taktycznych tekstu prawnego. Tworzy zatem neologizmy se-mantyczne w strefie pojęciowej prawa w ogólności oraz w stre-fach pojęciowych poszczególnych dziedzin prawa.