Ustawa jako tekst aktu prawnego

Tekst ustawy o swoistej strukturze, zakresie tematycznym, przed-miocie odniesienia oraz regułach syntaktycznych podporządkowa-nych abstrakcyjnemu wyrażaniu normatywności, performatywności i modalności deontycznej, jako wypowiedź jest produktem procesu legislacyjnego i ma postać sformalizowaną według zasad techniki prawodawczej⁶⁵. Zasady techniki prawodawczej, zalecające technikę przygotowania projektu ustawy i projektów innych aktów prawnych,

63 Wzorcem tekstu jest schemat pojęciowy (abstrakcyjny i uogólniony w systemie), reprezentujący zbiór wypowiedzi (tekstów) danego typu. Wzorzec tekstu ma podłoże w regułach kognitywnych, jest spójny logicznie, kompozycyjnie i intencjonalnie, aktualizuje się w organizacji języka według normy społecznej i sposobu realizacji systemu, jest uzależniony od odmiany, stylu i gatunku mowy oraz jest znany nadawcy i odbiorcy, zob. Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska 2009:55-56. Por. wzorzec tekstowy jako strategia działania języ-kowego, rozdz. IV, pkt 1.2.

64 W odniesieniu do twórczości literackiej: pojęcie intertekstu, zob. Bolecki 1991.

pojęcie archetekstu, zob. Nycz 1995.

65 Zob. fazy mowy: mówienie, rozumienie, tekst, język, według Tadeusza Milew-skiego, zob. Milewski 1972: 8. Zasady techniki prawodawczej (ZTP) w opra-cowaniu, zob. Wronkowska, Zieliński 2004.

odnoszą się do sposobu formułowania, oznakowania i systematyzo-wania zbioru przepisów prawnych⁶⁶. Są to wskazówki dla redaktora tekstu o tym, jak redagować tytuł, preambułę, przepisy ogólne, me-rytoryczne oraz końcowe, przejściowe i dostosowujące, również przepisy upoważniające i przepisy karne. Wskazują także, jak nowe-lizować ustawy i kształtować system prawa⁶⁷.

Język aktów prawnych reprezentuje prawny typ języka – pierwszego stopnia. Teksty pisane językiem prawnym, takie jak konstytucja, ustawa, rozporządzenie czy dekret, nie posiadają okre-ślonego odbiorcy, należą do tekstów nieskierowanych, bo odnoszą się do każdego, kto znajdzie się w sytuacji uregulowanej w akcie prawnym.

2.2.1. Wśród tekstów komunikujących prawo ustawa jest tekstem, któremu przysługuje przymiot autentyczności jako pierwot-nemu tekstowi aktu normatywnego. Tytuł, np: Ustawa z dnia 7 paź-dziernika 1999 r. o języku polskim, informuje, że ustawa jest tekstem jednolitym – przedmiotem stanowienia jest regulacja ochrony języka polskiego w sferze życia publicznego⁶⁸. Tytuł określa przedmiot ustawy w formie opisowej. Rozpoczyna się od przyimka „o”, pisa-nego małą literą. Jest adekwatny do treści ustawy⁶⁹.

66 Przyjmuję, że istnieje analogia między językiem ustawy i językiem rozporządze-nia oraz między językiem zwykłej ustawy a jęzkiem konstytucji, zob. takie rozróżnienie Bator, Kozak 2005: 49. Autorzy rozróżniają także język ustawo-dawcy i język prawoustawo-dawcy i zastanawiają się nad hierarchią tych języków ze względów leksykalnych. Takie rozróżnienie, ważne w wykładni prawa w zgo-dzie z konstytucją, nie jest konieczne w opisie systemu języka prawnego.

67 Rodzaje dyrektyw techniki prawodawczej i zadania tych dyrektyw zostały przed-stawione w książce autorstwa Sławomiry Wronkowskiej i Macieja Zielińskie-go, zob. Wronkowska, Zieliński 2004: 12-15.

68 Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, Dz.U. 1999 Nr 90 poz 999. [Dz.U. z 2011 r. Nr 63, poz. 224, Nr 84, poz. 455].

69 Zob. Wronkowska, Zieliński 2004: 60-62. Autorzy zwracają uwagę, że określenie przedmiotu ustawy może być opisowe lub rzeczowe, rozpoczynające się od wyrazów „Kodeks”, „Prawo” albo „Ordynacja”, pisanych wielką literą. Na-zwę „kodeks” nadaje się ustawie normującej daną gałąź prawa, np. Kodeks cywilny. Oznaczenie rodzaju aktu normatywnego jako „Prawo” informuje o tym, że ustawa normuje i uwzględnia różne zasady prawa właściwe dla tych gałęzi”, np. „Prawo celne”. Określenie ustawy rzeczownikiem „ordynacja”

wskazuje, że jej przedmiotem jest regulowanie trybu wyboru do organu przedstawicielskiego, np. „Ordynacja wyborcza do Senatu”.

Tekst ustawy składa się z preambuły i zbioru przepisów prawnych. Przepisy prawne mają sformułowania zawierające ele-menty norm prawnych, na podstawie których w wykładni prawniczej tworzy się dyrektywy interpretacyjne⁷⁰. Przepisy prawne w Ustawie o języku polskim są uszeregowane według pięciu rozdziałów i dzie-więtnastu artykułów. Wydzielone zostały przepisy ogólne, przepisy szczegółowe o ochronie prawnej języka polskiego w życiu pu-blicznym, o wydawaniu cudzoziemcom poświadczeń o znajomości języka polskiego oraz o kompetencjach Rady Języka Polskiego, jak również przepisy karne oraz zmiany w przepisach obowiązujących i przepisy końcowe.

2.2.2. Preambuła autoryzuje władzę stanowienia prawa i głosi obowiązywanie przepisów prawnych; jest częścią tekstu prawnego między tytułem a początkiem części artykułowej⁷¹. Pod-stawową jednostką redakcyjną zbioru przepisów prawnych jest arty-kuł. Artykuły ujmują samodzielne myśli, zachowują ciągłość nume-racji niezależnie od tego, czy składają się z pojedynczych zdań, czy są wielozdaniowe. Jeżeli samodzielną myśl zawiera zespół zdań lub jeżeli treść przepisu wymaga wyliczenia, wprowadzone zostały ustępy, które otrzymały numeracje liczbowe oddzielne w obrębie każdego artykułu, a w ramach ustępów – punkty⁷². Artykuły grupo-wane są w jednostki systematyzacyjne wyższego stopnia. Przejrzysta

70 Zob. Zieliński 2002, rozdz. XXIII.

71 Preambuły występują obecnie w nielicznych ustawach, chociaż mają długą trady-cję w prawodawstwie. Już Kodeks Hammurabiego w XVII wieku p.n.e. był poprzedzony wstępem o charakterze preambuły, podobnie jak starogreckie preludia, czy formuły wprowadzające w rzymskich uchwałach senatu, czy w średniowiecznym Zwierciadle saskim i w polskiej Księdze elbląskiej, Zob.

Lewandowski 2015: 81-96. Autor wylicza, że w ustawodawstwie II Rzeczy-pospolitej tylko 4 ustawy miały preambuły, w tym Konstytucja Rzeczypospo-litej Polskiej z 17 marca 1921 roku. W czasie II wojny światowej na 494 akty normatywne tylko Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 września 1941 roku było opatrzone preambułą. W Polsce powojennej na 944 akty rangi ustawo-dawczej 117 miało preambuły o treści politycznej. Natomiast w latach 1990-2013 preambuły pojawiają się sporadycznie. Spośród 34 preambuł tylko pre-ambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku ma szczególną rangę.

72 Akty prawne tworzone według reguł techniki prawodawczej (ZTP) wchodzą do systemu prawa, toteż ujednolicenie sposobów ich formułowania umożliwia pożądaną korespondencję między nimi.

konstrukcja ma zapewniać komunikatywność tekstu w aspekcie wy-szukiwawczym⁷³. Zob. układ tekstu ustawy w tabeli 4.

Tabela 4. Układ tekstu ustawy o języku polskim

I. PREAMBUŁA A U T O R Y Z O W A N I E W Ł A D Z Y S T A N O W I E N I A P R A W A

II. PRZEPISY ARTYKUŁY ROZDZIAŁY I ICH TYTUŁY PRZEDMIOT REGULACJI

OGÓLNE 1 – 4

5-11 Rozdział 2. Ochrona prawna języka

polskie-go w życiu publicznym  zakres ochrony prawnej języka polskiego, 11a-11m Rozdział 2a. Urzędowe

poświadczenie znajo-mości języka polskiego 12-14 Rozdział 3. Rada Języka

Polskiego i jej kompe-tencje

PROCEDURALNE 15 Rozdział 4. Przepisy karne  odpowiedzialność cywil-na i karalność

KOŃCOWE 18-19 Rozdział 5. Zmiany w przepisach

Źródło: opracowanie własne na podstawie przepisów Ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, z uwzględnieniem zasad techniki prawodawczej.

Przepisy ogólne wstępnie określają zakres przedmiotowy spraw regulowanych ustawą, a więc stanowią, że językiem urzędowym organów państwa jest język polski, jak również że ochronie podlega używanie języka polskiego do realizacji zadań publicznych. Ochrona języka polskiego przez organy władzy publicznej oraz instytucje i organizacje uczestniczące w życiu publicznym polega na dbaniu o poprawność języka, na przeciwdziałaniu jego wulgarności, na sze-rzeniu wiedzy o języku i jego roli w kulturze, na szacunku dla gwar i regionalizmów oraz na promocji języka polskiego i wspieraniu jego

73 Budowę ustawy regulują § 14 – §15 ZTP i podają sposób oznaczania artykułów.

nauczania w kraju i za granicą. Przepisy ogólne rozwiązują proble-my budzące wątpliwości w naruszaniu przepisów innych ustaw:

o stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych oraz o prawach mniejszości narodowych i etnicznych.

Przepisy merytoryczne – podstawowe i modelujące – naka-zują używanie języka polskiego w czynnościach urzędowych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i w umowach międzynarodo-wych oraz w obrocie handlowym (art. 5-7a), jak również nakazują wyznaczonym organom kontrolę jego używania (art. 7b). Regulują używanie obcych języków przy sporządzaniu dokumentów według postanowień art. 74 § 2 Kodeksu cywilnego (art. 8). Nakazują uży-wanie w szkołach publicznych i niepublicznych wszystkich typów języka polskiego w nauczaniu, egzaminowaniu i w pracach pisem-nych, chyba że przepisy szczegółowe stanowią inaczej (art. 9).

Nakazują sporządzanie w języku polskim napisów i informacji przeznaczonych do odbioru publicznego ze wskazaniem ograni-czeń w tym zakresie (art. 10-11). Powołują Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako obcego i regulu-ją jej zadania (art. 11a, 11b, 11c, 11m). Reguluregulu-ją kompetencje Ra-dy Języka Polskiego (art. 12-14). W przepisach merytorycznych podstawowych określa się zakres używania i formy ochrony języka polskiego. Przepisy merytoryczne modyfikujące są tak zredagowa-ne, że kolejno modyfikują same siebie. Na przykład, art. 10 ust. 2 stanowi, że „nazwom i tekstom polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język obcy”, a ten przepis został uściślony przez wyliczenie w art. 11 pkt 1), że nie dotyczy to nazw własnych.

Przepisy o odpowiedzialności, które mają charakter procedu-ralny, nakładają grzywnę za nieprzestrzeganie przepisów artykułów Ustawy o języku polskim (art. 7, art. 7a, art. 8). Przepisy końcowe to postanowienia o utracie mocy dekretu z dnia 30 listopada 1945 roku o języku państwowym i języku urzędowania władz administracyj-nych oraz przepis wprowadzający w życie nową ustawę po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia. Kolejne przepisy prawne zostały rozmieszczone w pięciu rozdziałach. Każdy z rozdziałów został zaopatrzony tytułem o charakterze opisowym, omawiającym sprawy będące przedmiotem normowania.

2.2.3. Ustawa o języku polskim jest gatunkiem tekstu praw-nego o charakterze normatywnym. Przedmiotem odniesienia tekstu

jest postępowanie człowieka. Wypowiedzi ustawodawcy mają funk-cje nakazową i powinnościową. Dziedziny kodyfikacji obejmują rzeczywistość wyrażaną fachowym słownictwem, a tekst ustawy nie jest zwykłym opisem zjawisk świata, lecz ma charakter kreatywno-performatywny. Nakazuje, kto, co i w jakich okolicznościach powi-nien czynić lub nie czynić. Zdania tekstu wyrażają normy prawne ustanowione i obowiązujące.

Przepisy ustawy są redagowane zwięźle i syntetycznie, z zachowaniem zasady kondensacji. Unika się powtórzeń, nadmier-nej szczegółowości, w sposób syntetyczny łączy się werbalizowa-nie wielu norm postępowania w jednej wypowiedzi, a zarazem sposób ujęcia regulacji jest zbliżony do formuł języka codzienne-go. Podstawową cechą przepisów nie jest jednak poprawność gra-matyczna, lecz adekwatność wysłowienia jest dostosowana do za-miaru ustawodawcy.

2.2.4. Legislatorzy uprawiają swoistą twórczość językową.

Wykorzystując słownictwo i reguły składni języka powszechnego lub innych języków przedmiotowych, nadają im treść odpowiednią dla dziedziny regulacji prawnej. Posługują się profesjonalizmami charakterystycznymi dla nauki o języku (np. sprawność językowa, język jako narzędzie ludzkiej komunikacji, art. 3), dla prawa admini-stracyjnego (np. konstytucyjne organy państwa, organy administra-cji publicznej, samorząd terytorialny, art. 4.), dla prawa cywilnego (np.: oświadczenie woli, art. 5, umowa, art. 7), dla obrotu handlowe-go (np. faktura, oferta, konsument, art. 7a).

Typowe dla języka prawnego są konstrukcje składniowe powtarzające się w każdej ustawie (np. Parlament Rzeczypospoli-tej Polskiej: zważywszy, że… uchwala niniejszą ustawę, pream-buła; organom, o których mowa, art. 5; z zastrzeżeniem ust. 3, art. 7a; z naruszeniem ust.1 stosuje się odpowiednio art. 74 §1 zdanie 1 oraz art. 74 §2 Kodeksu cywilnego, art. 8.4; zgodnie z przepisami, art. 11; podlega karze grzywny, art. 15). Zestaw specjalistycznych terminów, frazeologizmów prawnych i odpo-wiadających im pojęć tworzy sferę pojęciową werbalizowaną przez wyrazy języka powszechnego, które układają się w sieć pól znaczeniowych inną niż w codziennym użyciu dzięki nacechowa-niu stylistyczno-funkcjonalnemu.