Podejście zawarte w Karcie Ekonomii Społecznej CEP-CMAF nawiązuje do tradycji form spółdzielczych, samopomocowych (pierwsza połowa XIX wieku) i wzajemnościowych (starożytność, średniowiecze), które zawsze były „lokalnie zakorzenione”. Ważną przesłanką rozwoju podmiotów ekonomii społecznej był i jest zatem solidaryzm członków, dobrze rozpoznany rynek lokalny, oraz jego znajomość i dostosowanie się do jego potrzeb. W praktyce skutkuje to poczu ciem więzi, swojskości i szeregiem nieformalnych informacji o klientach, które obniżają ryzyko prowadzenia działalności w danym środowisku lokalnym poprzez często osobistą znajomość klientów (beneficjentów).
Ilustracją tradycji lokalnego zakorzenienia form podmiotów zorientowanych społecznie mogą być zasady spółdzielni finansowych Friedricha Wilhelma Raif- feisena (Niemcy, połowa XIX wieku). Zasady Kas Raiffeisena (pierwsza po wstała w 1869 roku we wsi Anhausen) były następujące:
1. Ograniczony teren działania (jedna parafia lub łącznie ok. 1500 osób, którzy się znają i darzą zaufaniem).
2. Solidarna odpowiedzialność członków własnym majątkiem.
3. Udzielanie pożyczek celowych bez zabezpieczenia (solidarna odpowiedzial ność).
4. Brak udziałów (początkowo) zastępowane stopniowo niskimi udziałami, by nie ograniczać członkostwa najuboższym.
5. Oszczędna gospodarka spółdzielni (niskie oprocentowanie pożyczek). 6. Społeczny zarząd (wynagrodzenie stosowano jedynie wobec księgowego)8.
Prawie 140 lat później świat zmaga się nadal z podobnymi problemami. Mu hammad Yunus z Bangladeszu, twórca Grameen Bank (w 1983 roku) otrzymał w 2006 roku Pokojową (nie ekonomiczną) Nagrodę Nobla za ofertę mikrokre- dytów dla najbiedniejszych warstw społecznych, umożliwiających im start w dzia łalność gospodarczą. Najczęstszą i często jedyną gwarancją spłaty kredytu (5-300 dolarów) jest wywiad środowiskowy (solidność, pracowitość, możliwość urzeczywistnienia pomysłu). Klientami banku są wykluczone warstwy społecz ne, które nie miałyby szans na uzyskanie wsparcia finansowego ze strony typowych instytucji finansowych (brak zabezpieczenia, często analfabetyzm, nieumiejętność realizacji biurokratycznych procedur kredytowych, brak udo kumentowanego, stałego dochodu itp.). Praktyka wykazuje wysoką skuteczność spłaty tego typu kredytów oraz daje osobom wykluczonym poczucie własnej wartości w społeczeństwie. Obecnie bank działa w 71 tysiącach wiosek, udzielił ponad 6 milionów mikrokredytów, nie wymagając poręczeń ani zastawów. 96% jego klientów to kobiety, pożyczające przeciętnie 12-15 dolarów na zakup
190 Maria Płonka
riałów. Najwyższe pożyczki nie przekraczają 300 dolarów. Mimo stosunkowo wysokich odsetek, spłacanych jest niemal 98% kredytów9.
Są to przykłady rozwiązań partykularnych; oprócz nich problematyka spo łeczna jest obiektem rozwiązań systemowych.
W drugiej połowie XX wieku w ramach dyskusji nad polityką społeczną pojawiły się terminy: ekonomia lokalna, ekonomia solidarnościowa, gospodarka alternatywna a w końcu przedsiębiorczość społeczna. Pod koniec XX wieku ekonomia społeczna stała się obiektem dużego zainteresowania kluczowych or ganizacji międzynarodowych: Unii Europejskiej i OECD, które dostrzegły w jej potencjale szanse na zaradzenie teraźniejszym i przyszłym problemom, oraz po łączyła wiele organizacji prospołecznych w sieci ponadnarodowej współpracy10. N a szczeblu Unii Europejskiej trwa proces unifikacji procedur i zasad związa nych z instytucjami ekonomii społecznej. Wyrazem tego jest utworzenie Europej skiego Funduszu Etyki oraz Europejskiego Centrum Fundacji Ekonomii Społecz nej, a także wiele inicjatyw stałych platform współpracy i wypracowania zasad na skalę unijną. Instytucje ekonomii społecznej wdrażają sposób działania na podstawie ich specyficznych wartości (np. Karta EURESA, M aif „Nasze war tości nas zobowiązują” „Drzewko wartości”, kodeks etyki bankowej, ubezpie czeniowej itp.). Organizacją wspierającą współpracę spółdzielni i towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w świecie jest Federacja Spółdzielczych i Wzajem nych Towarzystw Ubezpieczeniowych - ICMIF (International Co-operative
a n d M u tu a l Insurance Federation) a w Europie Stowarzyszenie Europejskich Spółdzielczych i Wzajemnych Ubezpieczycieli - ACME-EU (Association o f
European Co-operative a n d M u tu a l Insurers).
Coraz częściej też w środowisku przedsiębiorstw komercyjnych obiektem zainteresowania i praktyki jest tzw. społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR -
Corporate Social Responsibility), koncepcja ściśle związana z polityką Unii Europejskiej, związana z zapewnieniem trwałego rozwoju gospodarczego. Przy jęty w marcu 2000 roku 10-letni program społeczno-gospodarczy - Strategia
Lizbońska - oraz późniejsze działania z tym związane, mają za cel uczynienie z UE najbardziej konkurencyjnej, dynamicznej i opartej na wiedzy gospodarki świata, zdolnej do trwałego rozwoju, z większą ilością nowych miejsc pracy i z większą spójnością społeczną. Kluczową rolę w tym procesie przypisuje się sektorowi biznesu i realizowanej przez niego CSR11.
Realizacja przez podmioty sektora ES działalności społecznej stwarza możli wość korzystania ze wsparcia UE w ramach funduszy strukturalnych i
większo-9 Na podstawie: B. Błaszczyk, Noblista od małych kredytów, „Rzeczpospolita” 23.01.2007, w: www.wiadomosci.ngo.pl (23.03.08).
10 Za: Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 97.
Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej... 191
ści programów operacyjnych krajowych i regionalnych, inicjatyw wspólnotowych, programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Sektor ES wpisuje się w re alizację wielu zasad i priorytetów UE:
• subsydiarności, • spójności,
• rozwoju obszarów wiejskich,
• rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, • rozwoju kapitału ludzkiego,
• rozwoju nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy.
Ś rodki unijne m ogą być zaabsorbowane przez ten sektor w ramach pro gramów:
• Europejski Fundusz Społeczny (EFS),
• Wsparcie Osób Niepełnosprawnych,
• Europejski Fundusz na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich12. Na realizację Narodowej Strategii Spójności w Polsce na lata 2007-2013, prze znaczono 85,6 mld euro (w tym: 67,3 mld euro z UE). Sektor ekonomii społecznej może korzystać ze środków większości programów operacyjnych, wszystkich programów regionalnych oraz z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
N a szczególną uwagę zasługuje Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL), największy w historii UE program współfinansowany przez EFS. Jego bu dżet wynosi: 11,4 mld euro; 85% tej kwoty pochodzić będzie ze środków EFS (9,7 mld euro). PO KL składa się z 10 Priorytetów, realizowanych na poziomie centralnym jak i regionalnym, wpisujących się w misję społeczną sektora.
Zestawienie porównawcze tradycyjnej i nowoczesnej ekonomii społecznej ilustruje tablica 2.
Sektor ekonomii społecznej zajmuje istotną pozycję w gospodarce kraju. Obecnie w Polsce działa około 13 000 spółdzielni w 13 branżach spółdzielczych. Specyficznymi spółdzielniami są banki spółdzielcze w liczbie 584 oraz spółdziel cze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), liczące 1589 oddziałów i zrze szające 1 551 000 członków. W sektorze ubezpieczeń funkcjonuje w Polsce 9 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych (TUW), których udział w strukturze pod miotowej rynku ubezpieczeń wynosił 13,43%, a w strukturze składki przypisanej brutto - 1,06%. TUW realizują misję społeczną poprzez obniżanie szkodowości składki i system zwrotów oraz dopłat do składki, stosowany wobec członków towarzystwa w zależności od „szkodowości” członka - ubezpieczonego w da nym okresie. Z badań wynika, że TUW mają zdecydowanie niższą od przecięt nych szkodowość składki. Szkodowość ogółu TUW w 2006 roku wynosiła 0,72% szkodowości rynku ubezpieczeń13.
12 www.efs.gov.pl,www.dwefs.gov.pl.
13 M. Płonka, Pozycja towarzystw ubezpieczeń wzajemnych na polskim rynku ubezpiecze
niowym, [w:] Nowe wyzwania dla rynków ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschod
192 Maria Płonka
Tablica 2. P orów nanie tradycyjnej („starej”) i n o w o czesn ej („nowej”) ekonomii społecznej
Obszary Tradycyjna („stara”) gospodarka społeczna
Nowoczesna („nowa”) gospodarka społeczna
Rozwiązywa nie problemów
Wyzysk, alienacja Wykluczenie, bezrobocie
Cele społeczne i gospodarcze
Zysk równie ważny co cele społeczne
Cele społeczne wa żniejsze niż zysk Natura celów
społecznych
Typ produktu: brak specy ficznych
Typ pracobiorcy: brak spe cyficznych
Pozytywne efekty zewnętrz ne: likwidacja wyzysku i alienacji grup lokalnych
Typ produktu: usługi, produkty, którymi nie są zainteresowane rynek i sektor publiczny Typ pracobiorcy: zatrudnianie osób o naj słabszej pozycji na rynku pracy
Pozytywne efekty zewnętrzne: rozwój kapi tału społecznego, rozwój lokalny, zrównowa żony rozwój społeczny
Formy Spółdzielnie, stowarzysze
nia, towarzystwa wzajem- nościowe i samopomocowe
Różne formy przedsiębiorstw społecznych, spółdzielnie socjalne, organizacje pożytku publicznego, stowarzyszenia, fundacje, cen tra integracji społecznej, warsztaty terapii za jęciowej, zakłady aktywności zawodowej Rola państwa Wspieranie, tolerowanie Aktywne wspieranie (ulgi, akcja 1%), doto
wanie, ochrona Stosunek
do rynku
Konkurencja Działa w obszarach nieudolności rynku
Efekty makro ekonomiczne
Osłabienie konfliktu klaso wego
Wzrost spójności społecznej, harmonijny rozwój społeczny
Źródło: opracowanie własne inspirowane za: T. Kaźmierczak, Z ro z u m ieć ekonomię społeczną, [w:] Ka pitał społeczny. Eko nom ia społeczna, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, W a rs z a w a 2007, s. 106.
Najnowszą formą działalności spółdzielni są spółdzielnie socjalne. Reali zują one społeczną misję w zakresie aktywizacji osób bezrobotnych, zagrożo nych marginalizacją, niepełnosprawnych. Ustawodawca przewidział wsparcie fi nansowe państwa dla tworzenia spółdzielni socjalnych przez osoby bezrobotne. Pomocy udziela starosta ze środków Funduszu Pracy, stąd większość spółdzielni socjalnych ma status instytucji prywatno-publicznych14.
W 2006 roku w Polsce funkcjonowało 69 700 organizacji pozarządowych (NGO), w tym m.in.:
• 50 000 stowarzyszeń, • 7500 fundacji,
Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej.. 193
• 5500 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego,
• 1000 towarzystw pomocy wzajemnej (KZP),
• 35 centrów integracji społecznej, • 412 warsztatów terapii zajęciowej,
• 32 zakłady aktywności zawodowej15.