Wprowadzenie
Efektem procesów globalizacyjnych jest wzrost zasięgu oddziaływania przed siębiorstwa. Powoduje to z jednej strony powstawanie stanów nierównowagi, a z drugiej ograniczanie znaczenia podmiotów spełniających funkcje stabilizacyj ne, takich jak np. państwo. W kontekście wymienionych uwag, za cel artykułu uznano analizę granic przedsiębiorstwa przy uwzględnieniu zjawiska globalizacji. Zgodnie z takim założeniem podjęto próbę identyfikacji granic przedsiębiorstwa. W dalszej kolejności uwagę skierowano na wpływ, jaki ma globalizacja na grani ce przedsiębiorstwa. Uwzględniając ekspansję przedsiębiorstwa, a w szczegól ności korporacji transnarodowych w warunkach słabnącej pozycji państwa roz winięto analizę dotyczącą przejmowania przez firmę ról przynależnych państwu.
Identyfikacja
Rozważania dotyczące granic przedsiębiorstwa prowadzone są na kilku płasz czyznach problemowych. W interpretacji klasycznej teorii ekonomii, granicę przed siębiorstwa można utożsamiać z optimum ekonomicznym. Jest to punkt, w któ rym koszty krańcowe równają się utargowi krańcowemu. Wskazuje on, kiedy działania podejmowane przez przedsiębiorstwo przestają być opłacalne. W teorii kosztów transakcyjnych, doszukać się można rozważań dotyczących przyczyn istnienia firmy, i w konsekwencji granic przedsiębiorstwa. Otóż, zarządzanie w ramach przedsiębiorstwa jest alternatywą dla funkcjonowania rynku z poje dynczymi podmiotami dokonującymi wymiany za pomocą mechanizmu cenowe go. Przedsiębiorstwo będzie powiększać swój rozmiar, więc i rozszerzać grani ce, jeśli w miarę wzrostu liczby transakcji wymiennych wewnątrz firmy:
152 Sławomir Wyciślak
• niższe będą koszty organizowania (i wolniejszy wzrost tych kosztów), • mniejsze będzie prawdopodobieństwo popełnienia błędów przez przedsiębiorcę
(i wolniejsze będzie tempo wzrostu popełnianych błędów).
Dodatkowo, mniejsza będzie obniżka cen (lub mniejszy wzrost cen zaopa trzeniowych) czynników produkcji w miarę wzrostu firmy1.
W ramach zarządzania przedsiębiorstwem, w odniesieniu do granic przed siębiorstwa można doszukać się kilku płaszczyzn badawczych.
Jeśli przedsiębiorstwo jest rozumiane jako system działań, to wtedy granicą jest różnica złożoności między systemem, a otoczeniem. Przy czym, tworzyć granice oznacza ukonstytuować różnicę w tym sensie, iż stosunki wewnętrzne stają się mniej złożone od zewnętrznych2. Różnica złożoności nie może być trak towana jako stała, lecz jako parametr. Ponieważ granice są samodzielnie konsty tuowane, zatem system ma możliwości ich modyfikacji. Wytyczanie granic jest przez to powtarzalną i wzmagającą się funkcja systemu. Jest tak dlatego, iż systemy posiadają zdolność do uczenia się. W ten sposób następuje rozwój przed siębiorstwa rozumianego jako system działania3. Tak więc, zasięg granic przed siębiorstwa, ulega zmianie wraz z rozwojem organizacji. Z punktu widzenia zarządzania rozwojem dochodzi do przeobrażeń w układzie selekcja - kompen sacja - zmiana4.
Przy czym, identyfikacja granic w podanym ujęciu trafia na trudność, która wynika z faktu, iż system konstytuuje się poprzez działania. A takiej wielkości trudno nadać sprecyzowany charakter. Osoby występują w systemie tylko po przez pojedyncze konkretne działanie5. Trudno sprecyzować, które działania do konywane są w ramach organizacji, a które już poza nią.
Wykorzystując interpretację przedsiębiorstwa jako systemu działania, anali zuje się jego granice jako bariery zewnętrzne, które chronią firmę przed działa niem czynników ryzyka. W podanym ujęciu chodzi o takie ukonstytuowanie ba rier zewnętrznych, aby jak najwcześniej kompensować pojawiające się czynniki ryzyka. Bariery zewnętrzne powinny zatem sięgać możliwie daleko. Bada się więc zakres maksymalnego oddziaływania przedsiębiorstwa z punktu widzenia możliwości kompensacji ryzyka. W takiej interpretacji, bariery zewnętrzne mają płynny charakter, i zmieniają się w czasie. Ewoluujące bariery zewnętrzne po
1 Szczegółowe omówienie interpretacji granic przedsiębiorstwa w teorii kosztów transak cyjnych można odnaleźć w artykule M. Karaś, Granice firmy, [w:] Materiały konferencyjne.
Nowe kierunki w zarządzaniu przedsiębiorstwem — ciągłość i zmiana, red. H. Jagoda, J. Lichtar- ski, AE, Wrocław 2000.
2 H. Steinmann, G. Schreyogg, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Kon
cepcje, funkcje, przykłady, PWr., Wrocław 1998, s. 93-94. 3 Ibidem, s. 95.
4 J. Machaczka, Zarządzanie rozwojem organizacji. Czynniki, modele, strategia, diagnoza, PWN, Warszawa-Kraków 1998, s. 21.
Granice przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji 153
winna przy tym cechować adaptacyjność. Konieczny do tego jest nadmiar. Przy czym nadmiar powinien być różnorodny. Są to warunki konieczne do kompensa cji ryzyka. W ramach barier zewnętrznych, kompensacja czynników ryzyka jest samoczynna. Nie dochodzi zatem do świadomej, bieżącej reakcji organizacji. Działania te mają nieuświadamiany (przypadkowy) charakter. Są to nieuświada- miane efekty świadomych działań. Im działanie bardziej oddalone w czasie, tym więcej jego nieuświadamianych efektów. Zatem, im działania podejmowane w oparciu o bardziej genetyczne wielkości, tym dają więcej nieuświadamianych efektów. Tak więc, wielkości genetyczne rozstrzygają o możliwościach kompen sacji, i zakresie barier zewnętrznych. Te wielkości genetyczne to predyspozycje psychologiczne i predyspozycje fizyczne, z którymi pracownik pojawia się w organizacji6.
Granice firmy w rozumieniu rzeczowego zakresu działania znalazły swoje odzwierciedlenie w zarządzaniu strategicznym. Identyfikacja domeny działalno ści należy do podstawowych zadań ustalania strategii. Wynika to z potrzeby koncentrowania się na wyróżnionych obszarach działalności w celu uzyskania wyższej efektywności. Z określeniem domeny działalności wiąże się postulat koncentracji na tzw. strategicznych umiejętnościach czy też kompetencjach pod noszony najbardziej wyraźnie przez tzw. zasobową teorię firmy7. Wskazuje się również na znaczenie systemu wartości oraz systemu ograniczeń w konstytu owaniu granic przedsiębiorstwa. Celem systemu wartości jest inspirowanie i wskazywanie kierunków poszukiwań i odkryć organizacji. System ograniczeń wytycza akceptowalne domeny działalności dla uczestników organizacji. Usta nawiają one granice, opierając się na ustalonym przez firmę poziomie ryzyka. System granic jest wyznaczony przez takie instrumenty jak np. kodeksy zacho wań pracowników. W odniesieniu do granic przedsiębiorstwa analizowane jest również zagadnienie własności. Analizy te dotyczą m.in. kapitału intelektualne go. Zgodnie z takim podejściem, kapitał intelektualny odgrywa wiodącą rolę w zapewnieniu przewagi konkurencyjnej. Jego znaczenie odzwierciedla powięk szająca się różnica między rynkową, a księgową wartością firm8.
Interesujące możliwości interpretacji granic przedsiębiorstwa, szczególnie z punktu widzenia rozwiązań organizacyjnych, daje teoria chaosu. Jednym z naj bardziej charakterystycznych jej elementów jest fraktal. Istotą fraktali jest to, iż przy powiększaniu zachowują one taką samą strukturę. Taka własność fraktali nazywana jest samopodobieństwem. Granice struktur fraktalnych są znacznie dłuższe niż struktur liniowych.
6 S. Wyciślak, Koncepcja rezystencji polskich przedsiębiorstw w warunkach działania na
rynku międzynarodowym. Praca doktorska, AE, Kraków 2003, s. 284-285. 7 M. Karaś, op. cit., s. 286.
154 Sławomir Wyciślak
Samopodobieństwo fraktali, będących wewnętrznymi jednostkami usługowymi, oznacza zdolność do powielania się. Tworzyć można tutaj sieć fraktali - duplika tów posiadających tożsame cele, zadania i funkcje. Oznacza to, iż dowolny pro blem organizacyjno-zarządczy może być rozwiązany przez dowolną jednostkę organizacyjną9. Fraktal nie musi pozostawać w przedsiębiorstwie, ale może się usamodzielnić. W ten sposób powstają przedsiębiorstwa ściśle powiązane komu nikacyjnie, które traktowane są jako fraktale. Każdy musi swoje zadanie wyko nywać tak obszernie, jak samo przedsiębiorstwo10. Tak więc, wykorzystanie koncepcji fraktali w działaniach organizacyjnych przyczynia się do znacznie szer szego pojmowania granic przedsiębiorstwa.
Wielopłaszczyznowość pojęcia granic firmy ma znaczenie we współczesnym ś wiecie, którym rozwój takich zjawisk jak franchising czy leasing zmienia grani ce własnościowe firmy, a tworzenie przedsiębiorstw sieciowych, aliansów stra tegicznych, czy bliskie wiązanie się z klientem i traktowanie ich jako kapitału niematerialnego firmy powoduje zmianę dotychczasowego, klasycznego rozumie nia granic firmy11.
W literaturze przedmiotu można doszukać się stwierdzeń, podważających istnienie granic organizacji. Zgodnie z takim stanowiskiem, „przedsiębiorstwa stają się bytami nierealnymi i trudno identyfikowalnymi [...]. Giną tradycyjne granice przedsiębiorstwa, a jego przeciwstawianie otoczeniu staję się sztuczne”12.
Zdaniem Stanisława Sudoła zamiast o zacieraniu i rozmywaniu granic mię dzy przedsiębiorstwami należy mówić, iż występuje silna i wielostronna interak cja między przedsiębiorstwem, a otoczeniem oraz między przedsiębiorstwami. Nie odmawiając słuszności temu poglądowi trzeba zauważyć, iż w podanym uję ciu, ukazane są kryteria rozgraniczenia przedsiębiorstwa, a więc jego granice, jedynie w warunkach współpracy z innymi firmami13.
Wykorzystując zawarte rozważania, jak również dorobek literatury przed miotu, stwierdza się, iż granice przedsiębiorstwa mogą być pojmowane poprzez: zasięg oddziaływania, zakres rzeczowego działania, własność, wycenę rynkową, geograficzny zasięg, a także takie parametry takie jak: zatrudnienie, sprzedaż, wolumen produkcji.
9 K. Perechuda, Zarządzanie przedsiębiorstwem przyszłości — koncepcje, modele, metody, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 2000, s. 27.
10 H.-J. Warnecke, Rewolucja kultury przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo fraktalne, PWN, Warszawa 1999, s. 111.
11 M. Karaś, op. cit., s. 287-288.
12 K. Perechuda, Granice przedsiębiorstwa wirtualnego, [w:] Nowe kierunki w zarządzaniu
przedsiębiorstwem - ciągłość i zmiana, „Prace Naukowe AE we Wrocławiu” nr 851, Wrocław 2000, s. 317.
13 S. Sudoł, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsię
Granice przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji 155
Za cechy granic przedsiębiorstwa uznać natomiast można: • tymczasowość - częste modyfikacje ich form i postaci,
• zmienność - dynamiczne zmniejszanie lub zwiększanie ich zakresu, • różnorodność - na różne sposoby przejawiania się,
• niejednoznaczność - przenikanie z otoczeniem.