W dyskusjach na temat sektora ekonomii społecznej dominują dwa podejścia. Pierwsze podejście definiuje sektor instytucjonalnie, przypisując do niego z definicji pewne formy przedsiębiorczości zorientowanej socjalnie. Z tego punk tu widzenia sektor ekonomii społecznej tworzą głównie: spółdzielnie, towarzy stwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia, fundacje. Takie podejście dominuje również na szczeblu Unii Europejskiej, gdzie oficjalny komitet repre
186 Maria Płonka
zentujący sektor wobec instytucji wspólnotowych przyjął nazwę CEP-CMAF (Co-operatives, Mutuels, Associations and Foundations)1.
Drugie podejście definiuje podmioty sektora ze względu na specyficzne za sady działania i swoistą demokrację wewnętrzną. Tradycja i praktyka współcze sna wykształciły z czasem system specyficznych zasad działalności podmiotów ekonomii społecznej. Należą do nich:
• wartość społeczna działalności i większa świadomość wspólnego interesu (spo łeczna misja przedsięwzięcia, podnoszenie edukacji i świadomości grupy), • dobrowolność i otwartość uczestnictwa w grupie (eliminacja cenzusu mate
rialnego, eksponowanie cenzusu społecznego uczestników grupy),
• oparcie siły rynkowej i finansowej na zrzeszeniu osób, a nie na koncentracji kapitału,
• niefinansowy z założenia („non profit”, „not for profit”) cel działalności, • autonomia w zarządzaniu (ustalane wewnętrznie demokratyczne zasady za
rządzania, samorządności grupy) i w podziale nadwyżki,
• niezależność od administracji publicznej (organizacje pozarządowe),
• pomoc wzajemna (samopomoc), współpraca uczestników grupy w sytuacjach kryzysowych, nieprzewidywalnych,
• podział nadwyżki na realizację celów społecznych na rzecz członków lub usług ogólnych2.
Podmioty ekonomii społecznej (ES) realizują misję społeczną niezależnie od działalności agencji rządowych (równolegle), za pomocą zróżnicowanych form działalności: poprzez aktywizację gospodarczą, działalność edukacyjno-szkoleniową, doradczą, realizując swą misję społeczną w środowiskach zagrożonych paupery zacją i marginalizacją społeczną oraz chcących dołączyć do pozostałej, aktywnej części społeczeństwa.
W warunkach gospodarki rynkowej przedsięwzięcia społeczne stanową al ternatywę dla grup nie dysponujących odpowiednio wysokim kapitałem, lecz nie chcących poddać się dyktatowi ze strony wielkich przedsiębiorstw kapitałowych.
Karta Ekonomii Społecznej CEP-CMAF stanowi, iż sukces osiągany przez podmioty ekonomii społecznej nie może być mierzony jedynie osiąganymi przez nie wynikami ekonomicznymi, chociaż są one istotne dla realizacji tych celów, lecz musi być mierzony pod katem wkładu, jaki te podmioty zapewniają dla roz wijania solidarności, spójności społecznej i więzów terytorialnych3.
J. Hausner i H. Izdebski w założeniach do ustawy o przedsiębiorstwie spo łecznym sformułowali istotę ekonomii społecznej jako sektora gospodarki „w któ 1 J. Brzozowska, Spółdzielnia jako podmiot ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” 2007, nr 1, s. 34.
2 Opracowanie własne na podstawie materiałów zamieszczonych w: www.ekonomiaspo- leczna.pl.
Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej... 187
rym organizacje są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego. Taka misja jest chroniona przez autonomię zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zako rzenienie tych organizacji”4. W dokumencie rządu brytyjskiego „przedsiębior stwo społeczne to działalność gospodarcza, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje ponownie nadwyżki zależnie od tych celów w dzia łalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymal nego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”5. Według J. Pearce sektor ekonomii społecznej „to ogólne określenie wszystkich podmiotów gospodar czych, które mają społeczny cel, nie są zorientowane na tworzenie i dystrybu cję kapitału oraz mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarzą dzaniu strukturę”6.
Sektor ekonomii społecznej jest wewnętrznie zróżnicowany; należą do niego przedsiębiorstwa, które realizują misję społeczną jako działalność fakultatywną i najczęściej w odniesieniu do swych członków (np. spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, przedsiębiorstwa społeczne) oraz są organizacje na stawione na osiąganie celów społecznych, nie prowadzące działalności gospo darczej utrzymujące się jedynie z dotacji, donacji (niektóre stowarzyszenia, fundacje) lub prowadzące działalność gospodarczą w niewielkim zakresie. Różnorodność form organizacyjnych i celów podmiotów ekonomii społecznej skut kuje ujęciem praktycznie każdej z nich w odrębne ramy prawne, regulujące ich działalność7. Zasadniczymi zatem kierunkami rozwoju podmiotów ekonomii spo łecznej są: „ekonomizacja” celów społecznych lub „socjalizacja” celów ekono micznych.
Specyfikę omawianego sektora wyznacza fakt, że efektywność działań pod miotów ekonomii społecznej jest mierzona stopniem realizacji celów wobec be neficjentów, a nie wielkością wygenerowanego zysku (zasada „not for profit”) a całość wygospodarowanych zysków (nadwyżki) przeznaczona jest na realiza cję misji społecznej.
Specyfika sektora ekonomii społecznej, jako potencjalnego uczestnika rynku, wyraża się w cechach i problemach ujętych w tablicy 1.
4 J. Hausner, H. Izdebski, Wstępne założenia ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. Ma teriał przygotowawczy, niepublikowany, 2007.
5 J. Defourny, Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie. Koncepcja i rzeczywi
stość, [w:] Ekonomia społeczna, Kraków 2004; Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Mini sterstwo Polityki Społecznej, s. 43-65.
6 J. Pearce, Social enterprise in anytown, Londyn: Colouste Gunbelkian Foundation. Praga. Ekonomia społeczna 2002. Pierwsza Europejska Konferencja na temat Ekonomii Społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej, Praga, 24-25 października 2002. Materiały.
7 Wykaz najważniejszych ustaw regulujących działalność podmiotów sektora ekonomii społecznej znajduje się w bibliografii.
188 Maria Płonka
Tablica 1. D iagnoza sek to ra ekonomii społecznej w różnych o b szarach zarząd zan ia
Obszar Cechy, problemy podmiotów ekonomii społecznej
Misja • stabilizacja realizacji celów społecznych, • zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy
• komplementarność i substytucja celów społecznych i gospodarczych. Kultura
organizacyjna
• różnorodność form organizacyjnych i celów instytucji sektora, • różnice między kulturą biznesu a kulturą programów społecznych, • brak pełnej swobody w dysponowaniu środkami (własność, dyspo
zycyjność, decyzyjność),
• wysoka fluktuacja i niestabilność kadr (wolontariat, praca społeczna), • swoista demokracja wewnętrzna,
• zrzeszeniowość, wzajemność, solidaryzm społeczny. Działalność
operacyjna
• niekonieczny, uzupełniający charakter prowadzenia i ryzyka działal ności gospodarczej,
• długofalowość, strategiczność zarządzania aktywnością społeczną, • odmienna struktura zasobów i kapitałów,
• problem z wyceną kapitału intelektualnego i społecznego, • niska kwantyfikowalność efektów społecznych,
• trudności z kwantyfikacją ryzyka działalności sektora.
Marketing • nieekwiwalentna wymiana wartości w relacji usługowej między pod miotem ekonomii społecznej a jego „klientami”,
• klientami są członkowie, udziałowcy lub specyficzni beneficjenci, • typowa działalność w niszach rynkowych (specyficzne potrzeby) • niska konkurencyjność (opłacalność) programów społecznych dla sek
tora biznesu,
• wyspecjalizowany, wysoki poziom umiejętności w obsłudze progra mów społecznych.
Finanse • niski potencjał ekonomiczny, implikujący niewielkie możliwości kapi talizacji (samopomnażania),
• brak generowania zysku i rezerw finansowych, • dywersyfikacja źródeł przychodów,
• brak stabilności finansowania (pochodzenie, okres, pewność, ryzy ko),
• niezależność (zależność) od donatorów, • nieprzejrzystość sprawozdawczości finansowej.
Źródło: opracowanie w łasne w oparciu o wyniki badań zawarte w: M. Gum kowska, J. Herbst,
P o d s ta w o w e fa k ty o o rg aniz acja ch p o z a rz ą d o w y c h . R a p o rt z badania 2006 Sto w a rz y sz e nie Klon/Jawor, Fundacja Batorego, Warszawa. Badania przeprowadzono na próbie 1043 organizacji
Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej... 189