Polskie małe i średnie p o d m io ty gospodarcze są znacznie mniejsze niż za chodnioeuropejskie - przeciętnie jedna polska firma zatrudnia 2 pracowników, zaś w UE-15 aż 6. Dane te wskazują na duże rozdrobnienie polskiego sektora MSP. Fakt, iż w strukturze MSP w Polsce przeważają mikroprzedsiębiorstwa nie pozostaje bez wpływu na niższy niż w UE-15 udział tego sektora w działal ności gospodarczej MSP wytwarzają u nas około 48% PKB, podczas gdy w UE-15, przy nieznacznej tylko wyższej skali zatrudnienia około 60%. Zatem sektor MSP w Polsce dorównuje zachodniemu pod względem ilości przedsię
6 B. Piasecki, Przedsiębiorczość i mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 102, 103.
7 E. Brzozowska, Strategie konkurencji sektora małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] J. Szabłowski, Strategie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w otoczeniu metropolii war
szawskiej, Wydawnictwo Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok, s. 87. 8 K. Krajewski, op. cit.
Analiza SWOTpolskiego sektora MSP po integracji europejskiej 85
biorstw i liczby zatrudnionych w nich osób, ale pod względem jakości wyraźnie pozostaje w tyle9.
W prognozach formułowanych przed przystąpieniem do UE zwracano uwa gę m.in. na mający nastąpić po akcesji efekt koncentracji, uwarunkowany roz drobnieniem sektora MSP w Polsce oraz zwiększoną konkurencją eliminującą z rynku najsłabsze podmioty. Ponadto procesowi temu miały sprzyjać poprawa warunków funkcjonowania na większym europejskim rynku oraz pogłębienie rynku krajowego. Dotychczas projekcje te nie do końca się sprawdziły. Z jednej strony, wzrost konkurencji i wynikająca z niego presja na koncentrację zostały przez sektor MSP odnotowane. W przeprowadzonych badaniach przedsiębiorcy zgła szali wzrost liczby konkurentów oraz spadek zysków. Z drugiej strony, efekty koncentracji i ewentualnego wychodzenia z rynku zostały złagodzone przede wszystkim za sprawą dobrej koniunktury od 2004 roku, która w wielu przypad kach umożliwiła wzrost sprzedaży oraz poszerzenie asortymentu o nowe usługi i produkty. Teoretycznie pierwszych symptomów procesów koncentracji w 2004 roku można upatrywać w danych wskazujących na spadek liczby zakładanych i istniejących firm sektora MSP ogółem oraz w szczególności firm mikro. Jed nocześnie należy zauważyć, że zjawisku temu towarzyszył wzrost liczebności firm małych. Bez wątpienia efektem koncentracji może być dalsza poprawa pozycji konkurencyjnej firm z sektora MSP, który obecnie jest nadmiernie roz- drobniony10.
MSP mają niewielkie możliwości kształtowania otoczenia, w którym dzia łają. Zachowania ich często polegają na przyj ę ciu postawy adaptacyjnej, która jest odpowiedzią na obecną sytuację, a nie na przejmującą okoliczność. Firmy te
posiada ją mniejszą siłę przetargow ą wobec dostawców czy odbiorców, spo wodowaną ograniczonym dostępem zasobów finansowych jak i ludzkich11. Pro ces integracji Polski z Unią Europejską oraz liberalizacja wymiany handlowej z zagranicą powodują konieczność szybkiego przystosowania polskich p rzed
siębiorstw do rosnącej konkurencji. Niezbędne jest zatem osiągnięcie przez sektor MSP wyższego poziomu zdolności konkurowania zarówno na rynku kra jowym jak i międzynarodowym12.
Należy zwrócić uwagę na oczekiwania dotyczące możliwości korzystania z funduszy unijnych - oczekiwanie wzrostu ich wykorzystania w 2006 roku
9 Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. J. Chojka, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2002, s. 89.
10 Doświadczenia pierwszego roku członkostwa — najważniejsze efekty oraz próba oceny.
Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do Unii Europejskiej — pierwsza próba weryfika cji prognoz, przegląd wniosków z raportów sektorowych, Polska Agencja Rozwoju Przedsię biorczości, EURO Infocentre, kwiecień 2005 r., s. 21.
11 E. Brzozowska, op. cit., s. 89. 12 K. Krajewski, op. cit., s. 13.
86 Agnieszka Czajkowska
deklarowało 20,3%, a tylko 2,1% to osiągnęło. Mimo takiej dysproporcji między oczekiwaniami a ich realizacją oczekiwania dotyczące możliwości wykorzysta nia funduszy unijnych w 2007 roku są 6-krotnie wyższe niż ich realizacja w 2006 roku. Ta luka między oczekiwaniami a ich realizacją w 2006 roku miała niewielki wpływ na oczekiwania dotyczące dostępu do unijnych pieniędzy w 2007 roku i to przy informacji o tym, że Polska negocjuje ciągle jeszcze Programy Opera cyjne z Komisją Europejską, a zatem nie uda się uruchomić pieniędzy unijnych w 2007 roku. Oczekiwania dotyczące wzrostu w 2007 roku inwestycji w B+R w 2007 roku oraz wypuszczenia na rynek nowych produktów lub usług deklaruje także mniej przedsiębiorstw małych i średnich niż miało miejsce w 2006 roku13.
Cechą współczesnej gospodarki jest globalizacja wielu procesów gospo darczych. Małe i średnie przedsiębiorstwa m uszą też w pewnym stopniu uwzględniać wyzwania globalizacji - w kształtowaniu strategii rozwojowej oraz funkcjonowaniu. Jest im trudniej sprostać kryteriom konkurencyjności, jakie z powodzeniem wytrzymują przedsiębiorstwa duże. W obliczu rosnącej konku rencji konieczne staja się działania mające na celu poszukiwania nowych ryn ków, nowych odbiorców, co z kolei wymaga angażowania środków pozwalają cych na adaptację nowych sytuacji. Ponieważ małe przedsiębiorstwa często nie dysponują właściwymi zasobami, przegrywają w konfrontacji z firmami dużymi tym bardziej, że ze względu na swa wielkość dysponują znacznie mniej szymi możliwościami oddziaływania zarówno na dostawców, jak i na potencjal nych odbiorców14.
Porównując sektor MSP w Polsce i UE można zauważyć wiele różnic, które dzielą te sektory. Ewa Polak określa, że polskie MSP są: mniej zorganizowane i skonsolidowane, mniej wydajne i efektywne, bardziej niedoiwestowane, są bar dziej podatne na bankructwo (charakteryzuje niska trwałość - średnio cztery lata), działają w mniej przyjaznym środowisku instytucjonalno-prawnym, a po nadto maleje udział firm produkcyjnych, wymagających większych nakładów kapitałowych15.
Słabą stroną małych i średnich przedsiębiorstw jest struktura źródeł f n a n -
sowania, ponieważ zawsze w znacznie większym stopniu niż firmy duże korzy stają w swojej działalności i przy finansowaniu inwestycji z wewnętrznych źródeł finansowania. Struktura finansowania majątku MSP składała się w 2006 roku
13 M. Starczewska-Krzysztoszek, Raport z badań „Monitoring kondycji sektora MSP
2007" PKPP Lewiatan, cz. I: Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007, paź dziernik 2007, s. 30.
14 A. Skowronek-Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa — źródła finansowania, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 11-12.
15 E. Polak, Procesy dostosowawcze sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce do
wymogów Unii Europejskiej, [w:] Integracja gospodarcza w Europie. Aspekty metodologiczne
i porównawcze, red. W. Starzyńska, S. Bartczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002, s. 175.
w większości przedsiębiorstw wyłącznie z kapitałów własnych. W 2005 roku brak zadłużenia deklarowało co prawda jedynie 2,3% firm, ale przedsiębiorstw z zobowiązaniami, finansującymi nie więcej niż 10% wartości majątku firmy było 55%. Tak diametralna zmiana struktury finansowania majątku w 2006 roku mo gła być efektem wykorzystania przez małe i średnie przedsiębiorstwa wysokiej rentowności na spłatę istniejących zobowiązań. Taka struktura finansowania majątku MSP nie pozwala im na korzystanie z dźwigni finansowej, a tym samym na zwiększanie możliwości działania i podnoszenie stopy zwrotu z zainwestowa nego kapitału (pod warunkiem oczywiście, że dźwignia byłaby dodatnia). Ozna cza to, że małe i średnie przedsiębiorstwa tracą w porównaniu z firmami dużymi, dostęp do podstawowych czynników rozwoju, nie rosną tak szybko jak mogłyby, tracą dystans do firm dużych. Przy opieraniu się w działalności gospodarczej przede wszystkim na środkach własnych, MSP nigdy nie będą mogły zainwesto wać wystarczająco dużego kapitału w rozwój czynników, które pozwoliłyby im na istotną zmianę ich potencjału konkurencyjnego. Nie rozstrzygając problemu przyczyn braku realizacji inwestycji przez dużą część małych i średnich przed siębiorstwa, zastanowienia wymaga trwałość tej tendencji. W 2007 roku inwe stycje realizowało (nowe i kontynuacje) lub planowało realizować jedynie 38,9% MSP podczas, gdy w 2006 roku było to 50% MSP. Ponadto wśród 3 głównych źródeł finansowania nowych inwestycji w 2007 roku aż 88,4% przedsiębiorstw planuje je sfinansować głównie ze środków własnych. MSP finansują inwestycje przede wszystkim ze środków własnych i zysku zatrzymanego w firmie - w 2006 roku 73,1% wartości inwestycji sfinansowane zostało przez MSP ze środków własnych (w tym zysku zatrzymanego). Maleje znaczenie kredytu w finansowaniu inwestycji MSP. Przedsiębiorstwa potwierdzają to wskazując, że najlepszym źródłem finansowania nowych inwestycji są środki własne - wy mieniło je 44,2% MSP. Natomiast kredyt bankowy jest atrakcyjnym źródłem finansowania dla 21,9% firm16.
Słabościami MSP są również zm iany w oczekiwanym wsparciu ze strony
unijnych fu n d u szy strukturalnych oraz brak przygotowania ze strony polskich organizacji do korzystania z pomocy tych funduszy. Rozszerzenie UE o kolejne kraje spowodowało zmiany wysokości budżetu i priorytetów związanych z fun duszami strukturalnymi. Polskie MSP niechętnie korzystają z obcych środków finansowania, a w szczególności z funduszy unijnych. W 2004 roku zaledwie 2,8% przedsiębiorstw aplikowało o środki z funduszy unijnych. Barierą była mała wiedza o programach, w ramach których można wnioskować o fundusze oraz brak umiejętności przygotowania wniosków. MSP niechętne są również dofinan sowania doradztwa i szkoleń. Jednak w latach 2004-2007 MSP nie podjęły dzia łań o dłuższym horyzoncie czasu, nie rozpoczęły inwestycji na skalę, która uza
Analiza SWOTpolskiego sektora MSP po integracji europejskiej 87
88 Agnieszka Czajkowska
sadniona była koniunkturą gospodarczą i perspektywami jej utrzymania się, a także na skalę, która tworzyłaby warunki dla wzrostu ich konkurencyjności w przyszłości.
W 2005 roku stopień wykorzystania fu n d u szy strukturalnych został osza cowany na około 24,8%, natomiast w 2007 roku poprawił się i wyniósł 36,6%. Niski stopień wykorzystania pieniędzy unijnych zmusza do zastanowienia się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Barierami do lepszego wykorzystania środ ków unijnych przez sektor MSP są przede wszystkim: złożone procedury ubiega nia się o środki unijne, asekuracyjność systemu ubiegania się o środki, duża ilo ść instytucji uczestniczących w nadzorze i kontroli rozdzielania środków unijnych, brak wymaganych kapitałów do zaangażowania jako wkład własny (min. 25%), nieumiejętność uzasadniania przydatności zgłaszanych projektów przez ewentu alnych beneficjentów, niewystarczająca liczba kwalifikowanych urzędników17.
Porównanie przyczyn braku inwestycji w 2006 i 2005 roku wskazuje wy raźnie na osłabienie głównego czynnika, który przed 2006 roku wpływał nega tywnie na decyzje o inwestycjach - oczekiwanie na poprawę koniunktury go spodarczej. Zmniejszyło się również znaczenie braku popytu na rynku polskim przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. Relatywnie niewielki wpływ na de cyzje inwestycyjne ma też dostęp do kapitału18.
Niepokojące jest również zmniejszenie zainteresowania małych i średnich
przedsiębiorstw inwestycjami w badania i rozwój (B+R) oraz przygotowa niem i wprowadzeniem na rynek nowych produktów i usług. O ponad 30% wzrósł odsetek MSP, które stwierdzają, że inwestycje w B+R ich nie dotyczą, a odse tek firm, które zwiększyły w 2006 roku nakłady na badania i rozwój zmniejszył się o 40% w stosunku do 2005 roku. O 22% zmniejszył się również odsetek MSP, które wypuściły na rynek w 2006 roku nowe produkty lub usługi19.
W 2006 roku wartość polskiego eksportu wyniosła prawie 88 mld euro (wg GUS; a 93,3 mld euro - wg NBP) i wzrosła o 23,1% w stosunku do 2005 roku. Jednak już w 2006 roku dynamika importu (124,2%) była wyższa od dynamiki eksportu. Miało to ujemny wpływ na wzrost PKB. W 2007 roku eksport nadal rośnie, ale jego dynamika z miesiąca na miesiąc maleje. Utrwala się natomiast wyższa dynamika im portu. Co prawda wyniki przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 50 pracowników (firmy średnie i duże) wskazują, że odsetek firm- eksporterów rośnie, rośnie również udział przychodów z eksportu w przycho dach ogółem, ale dzieje się to w grupie firm, które stanowią zaledwie 1,02% 17 J. Śliwa, M. Przygoda, Fundusze unijne jako precyzyjne źródło finansowania rozwoju
i działalności małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] J. Turyna, W. Szczęsny, Finansowe uwa
runkowania rozwoju organizacji gospodarczych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządza nia Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 556-562.
18 M. Starczewska-Krzysztoszek, op. cit., s. 36. 19 Ibidem, s. 25.
ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce. Natomiast dane dotyczące liczby eks porterów w całym sektorze przedsiębiorstw wskazują wyraźnie na regres - licz ba eksporterów wynosiła w najlepszym pod tym względem 2003 roku 50 075, a w 2006 roku spadła o ponad 1/3 - do 31 777 firm. Przy czym liczba firm- eksporterów z udziałem kapitału zagranicznego spadła w tym czasie o 28%, a firm-eksporterów bez udziału kapitału zagranicznego w znacznie większym stopniu - o 38% (prawie 16,5 tys. firm). Dzisiaj 54% polskiego eksportu jest realizowane przez firmy z kapitałem zagranicznym. Dane te wskazują, że polski eksport „stoi” na dużych firmach z kapitałem zagranicznym. Wskazują również, że wartość eksportu przypadająca na jedno eksportujące przedsiębiorstwo ro śnie, a to oznacza, że jeśli ktoś wypada z eksportowej gry, to są to firmy z sektora MSP20.
Analiza SWOTpolskiego sektora MSP po integracji europejskiej 89