Badacze z zakresu nauk społecznych nie wypracowali jednej definicji pojęcia think tank2. Na potrzeby badania przyjmuję definicję think tanku zaproponowaną przez niemieckiego badacza M. Thunerta: „organizacje prywatne lub publiczne typu non profit zajmujące się badaniem i analizą polityki, a swoją działalność prezentują w formie raportów, wykładów, warsztatów, kierując je do określonych odbiorców z nadzieją na wpływ na proces podejmowania decyzji publicznych” (Thu-nert, 2006, cyt. za: Ziętara, 2012). Definicja ta łączy w sobie wszystkie najważniejsze elementy deskryptywne, charakteryzujące think tanki: typ podmiotu, obszar aktywności, jej formy, a przede wszystkim nasta-wienie na praktyczny charakter działań i kształtowanie (poprzez rekomendacje) polityk publicznych.
2 D.E. Abelson, autor A Capitol Idea twierdzi wręcz, że nie istnieje coś takiego jak „typowy think tank”, a każdy przykład należy analizować indywidualnie.
Socjologiczna perspektywa życia publicznego, opisana przez prof. Wnuka-Lipińskiego ułatwia zrozumienie kontekstu działania think tanków3.
Aby uniknąć powtórzeń, na potrzeby niniejszego opracowania będę posługiwać się pojęciami takimi jak: instytut/ośrodek analityczny, analityczno-badawczy. W 2006 roku Instytut Spraw Publicznych (ISP) ogłosił konkurs na znalezienie polskiego odpowiednika nazwy „think tank”. Choć nie przyznano nagrody, to wyróżniono kilka propozycji: „fabryka idei”, „kuźnia myśli”, czy „myśliwiec”. Żadna z nich jednak nie przyjęła się na tyle, by zaistnieć w języku potocznym i zastąpić anglo-języczny termin „think tank”.
Instytuty analityczne rozwinęły się przede wszystkim w anglosa-skiej tradycji politycznej i stanowią stały element systemów politycz-nych: USA, Wielkiej Brytanii, Australii i Kanady – stąd też zarówno większość badań naukowych, jak i dostępnych publikacji dotyczy tej tradycji. Obecne przemiany związane z globalizacją w jej różnych wymia-rach powodują wzrost zapotrzebowania na wiedzę, co owocuje wzrostem liczby instytutów badawczych w Europie, ale i Ameryce Łacińskiej, Azji (17 %) i Afryce i na Bliskim Wschodzie (por. tabela 1).
Problematyką ekspertyzy i miejsca eksperta w systemie politycznym zajął się m.in. Giovanni Sartori w klasycznej już pracy Teoria
demo-kracji. Autor przestrzegał przed narastającą nierównowagą pomiędzy
bezsilną wiedzą (nielicznych i rozproszonych specjalistów) a wszech-władną ignorancją (dominującej liczebnie grupy laików). Aby zapobiec przekształceniu demokracji w niewydolną formę polityczną, zalecał redukcję owej nierównowagi: m.in. poprzez korzystanie z wiedzy eks-pertów, ale nie oddawanie im władzy.
3 Sformułowanie „życie publiczne” stosuję świadomie, w rozumieniu zapropo-nowanym przez Edmunda Wnuka-Lipińskiego. Socjologia życia publicznego jest subdyscypliną socjologii i skupia się „na tym fragmencie rzeczywistości społecz-nej, który ma charakter publiczny, choć niekoniecznie zinstytucjonalizowany.” I dalej – „Socjologia życia publicznego zajmuje się wszelkimi przejawami życia społecznego pojawiającymi się pomiędzy poziomem gospodarstw domowych i innych nieformalnych mikrostruktur społecznych z jednej strony, a poziomem państwa narodowego – z drugiej. (...) Dla socjologii życia publicznego państwo jest jednym z najistotniejszych czynników wyznaczających warunki brzegowe funkcjonowania sfery publicznej określonego społeczeństwa, a zatem – jest ono istotnym punktem odniesienia dla prób objaśniania sfery życia publicznego, a przedmiotem badania
per se. Jest jedną z kluczowych zmiennych niezależnych – by użyć języka socjologii
empirycznej – za pomocą których objaśnia się funkcjonowanie sfery publicznej”, za: Wnuk-Lipiński (2008, s. 10 i 12).
Tabela 1. Liczba think tanków w świecie (stan na rok 2013)
region think tankówLiczba liczbie think tankówudział w światowej
ameryka północna 1984 29,06%
europa 1818 26,63%
azja 1201 17,59%
ameryka łacińska i karaiby 662 9,69%
afryka (bez afryki północnej) 612 8,96% Bliski Wschód i afryka północna 511 7,48%
oceania 38 0,05%
łącznie 6826 100%
Źródło: opracowanie na podstawie: McGann (2014).
Aktualność diagnozy sytuacji i recepty Sartoriego widać lepiej na tle toczących się współczesnych przemian: procesów globalizacyjnych, prze-kształcania społeczeństwa w społeczeństwo wiedzy, społeczeństwo sieci (M. Castells4) i kontekstu ponowoczesnego (A. Giddens, U. Beck, Z. Bau-mann)5. Ponowoczesność w jej różnych odsłonach („późna nowoczes-ność” Giddensa, „refleksyjna ponowoczesnowoczes-ność” Becka, „płynne czasy” Baumana) uwydatnia wagę i miejsce ekspertów i doradców – mówiąc wprost o „ekspertokracji” i „systemach eksperckich” w życiu publicz-nym. Zagrożeń upatruje w „polityzacji ekspertyzy”.
Ważnym elementem są także zmiany i wzajemne interakcje pomię-dzy społeczeństwem a sektorem nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (NTIC). Internet – jak opisuje to Manuel Castells – doprowadził do powstania „społeczeństwa sieci” i zmian w strukturze społecznej, władzy. Ta ostatnia odeszła od systemu hierarchicznego, uległa spłaszczeniu, ale zarazem zwiększyła się liczba powiązań i
pozio-4 Zagadnieniom tym Manuel Castells poświęcił kilka prac, ale przede wszystkim, trzeba tu zaliczyć Galaktykę Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i
spo-łeczeństwem (2003) oraz Społeczeństwo sieci (2007).
5 Kontekst ponowoczesny według wyżej wymienionych autorów opisałam szcze-gółowo w rozdziale 2. Ponowoczesność jako kontekst dla procesów mediatyzacji i celebrytyzacji, w: Molęda-Zdziech (2013, s. 74–139).
mych współzależności. Manuel Castells, analizując rolę społeczeństwa sieciowego, zwracał uwagę na współistnienie świata polityki i świata mediów. Na tym polu zarysowuje się właśnie rola dla think tanków – jako dostarczycieli informacji i wiedzy do procesów decyzyjnych.
Pomimo że w państwach demokracji liberalnej instytuty badawczo--eksperckie są licznymi i znaczącymi aktorami w życiu publicznym, to nie wyeliminowało to problemu spadku bądź braku zaufania: do decydentów, w tym przede wszystkim polityków. Pojawiła się jeszcze nowa kwestia: powątpiewanie co do rzetelności i podważanie niezależ-ności ekspertów, którzy często postrzegani są jako rzecznicy grup inte-resów czy lobbyści, działający w imieniu swojego zleceniodawcy (por. Jasiecki, Molęda-Zdziech i Kurczewska, 2006).
Liczba think tanków, tempo ich powstawania w regionie, państwie, jakość badań, poziom niezależności zależą od wielu czynników. Do naj-ważniejszych zalicza się: wolność polityczną, tradycje demokratyczne, liczbę i znaczenie partii politycznych, stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, wolność prasy, wolność ekonomiczną, poziom PKB, kulturę filantropijną, liczbę uniwersytetów i szkół wyższych itd. (Mrozowska, 2012, s. 175–200). Najczęściej wskazuje się na demokrację i społeczeństwo obywatelskie jako elementy niezbędne dla powstania i rozwoju niezależnych instytucji badawczych.
Uzasadnień istnienia think tanków może być zatem wiele, w zależ-ności od przyjętej perspektywy: proponuję jako ramę przyjąć kwestię informacji i komunikacji. I w tej ramie zostało zaproponowane spoj-rzenie na strategie stosowane przez instytuty analityczne. Różnorod-ność źródeł informacji na temat polityk publicznych zwiększa szansę na uzyskanie prawdziwego obrazu rzeczywistości, a tym samym podej-mowania racjonalnych i optymalnych decyzji zarówno przez decydentów, jak i obywateli. Świadoma partycypacja polityczna również wymaga dostępu do informacji. Skuteczne działanie w sferze publicznej (życiu publicznym) wymaga zatem dostępu do informacji, która jest podstawą do komunikowania.
Według danych ostatniego raportu Global Go to Think Tank, przy- gotowanego przez prof. Jamesa G. McGanna, dyrektora programu Think Tanks and Civil Societies Program, z Uniwersytetu w Pensyl-wanii w 2014 roku w 182 państwach, istniało prawie 7000 think tan-ków. Czołowe miejsca ze względu na liczbę think tanków zajmują: Stany Zjednoczone (1828), a następnie: Chiny (426), Wielka Brytania (287) Indie (268), Niemcy (194), Francja (177), Argentyna (137), Rosja (122),
Japonia (108), Kanada (96), (RPA 88), Kenia (57), Nigeria (51). Warto zauważyć, że raptem w ciągu ostatnich kilku lat, do pierwszej dziesiątki, wcześniej „zajętej” przez USA i państwa europejskie, dzięki globali-zacji i przemianom ekonomicznym i politycznym, wkroczyły reprezen-tanci pozostałych kontynentów (dwa państwa „azjatyckie tygrysy”, trzy z Afryki i jeden z Ameryki Łacińskiej).
Do głównych zadań instytutów analitycznych należy polityka pu-bliczna: jej analiza, projektowanie, promocja, jak również kontrola jej wdrażania. Think tanki różnią się między sobą: celami, funkcjami, formami organizacyjnymi, źródłami finansowania, miejscem, jakie zaj-mują wśród pozostałych aktorów życia publicznego.
Warto zastanowić się nad tym, co odróżnia te ośrodki badawcze od innych ośrodków eksperckich (choćby instytucji naukowych). Jak wska-zuje Piotr Zbieranek – można wymienić kilka różnic (Zbieranek, 2012). Think tanki zazwyczaj nie mają charakteru komercyjnego, nie działają dla zysku. W przeciwieństwie do placówek naukowych nie działają w obszarze badań podstawowych. Wyróżnia je innowacyjne podejście do polityk publicznych, często wynikające z interdyscyplinarnego charakteru zespołów analitycznych. Poza tym aktywnie przenoszą pro-pozycje rozwiązań do sfery publicznej. Proces ten dobrze opisuje eks-pertka Intytutu Kościuszki, Izabella Albrycht. „Think tanki, przetwa-rzając idee w wiedzę użyteczną dla społeczeństwa i polityków, tworzą praktyczne rekomendacje zarówno dla obecnych, jak i przyszłych pro-blemów i wyzwań. W ten sposób odbywa się tzw. policy-making process – wymyślanie rozwiązań, godzenie wartości i wizji z realiami. Polityki publiczne, których dotyczy działalność think tanków są podstawowym wymiarem funkcjonowania państwa i jego instytucji, a możliwość ich monitorowania, analizy i udział ekspertów organizacji pozarządowych w ich tworzeniu jest podstawą dialogu społecznego” (Albrycht, 2011). Jak tłumaczy Zbieranek „aby było to możliwe, think tanki nie mogą działać samotnie, stąd zauważalny w tym sektorze nacisk na »usiecio-wienie« – utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami różnych śro-dowisk i sektorów, m.in. organizacji pozarządowych, biznesu, nauki czy administracji publicznej i polityki” (Zbieranek, 2012, s. 27).