Największym wyznacznikiem mocy sprawczej i sukcesu życiowego ludzi w społeczeństwie wiedzy jest, zgodnie z jego nazwą, wiedza jako infor-macja. Kto panuje nad informacją, ten panuje nad postępem i skutecz-nością działania. Ten wymiar potęgi wiedzy jest niekwestionowany przez nikogo, jednak społeczeństwo wiedzy ma też z nim niemały problem. Tak jak w beczce miodu łyżka dziegciu psuje smak całości, tak samo wykładniczy przyrost informacji niszczy użyteczność wiedzy w funkcji czasu. Chodzi o to, że wzrost liczby informacji przyspiesza tempo zmian, a ich efekty oczekiwane i pozytywne równoważone są przez efekty nieoczekiwane i negatywne. Wiedza rozumiana jak zbiór użytecz-nych informacji zmienia się z chwili na chwilę, powodując za każdym razem unieważnianie jej prawdziwości, a w konsekwencji skuteczności. Zdezaktualizowana wiedza musi być zastąpiona nową teorią, a proces ten w obliczu tyranii chwili i nadążenia za postępem prowadzi do pro-dukcji wiedzy, a jak dawniej rozwoju ewolucyjnego teorii. Produkcja wiedzy jest procesem skokowym (Eriksen, 2001). Jedna teoria i forma wiedzy wypiera inną, mniej aktualną w danym momencie, ale nie
w znaczeniu większej prawdziwości, lecz także w znaczeniu stackingu, czyli bycia na szczycie dostępności. Kto w tym wyścigu produkowania nowej wiedzy i nowych kryteriów aktualności nie nadąża, ten traci moc sprawczą działania. W tym wyścigu zmieniają się świat i jego historia w sposób chaotyczny, ta zarówno jednostkowa, zbiorowa, jak i globalna. W zmieniającym się świecie według zasad stackingu historia indywi-dualna, czyli biografia ulega porwaniu na fragmenty, które nie tworzą spójnej całości (Devadason, 2007), a z kolei historie zbiorowości, rodzin-nych czy zawodowych, podlegają coraz silniejszym presjom dyskon-tynuacji i zanikaniu (Bańka, 2012b; Domański, 2014).
W nowej sytuacji pogoni za nową wiedzą oraz skutecznością działa-nia, w społeczeństwie wiedzy zarysowują się istotne różnice indywi-dualne w strategiach przystosowawczych ludzi. Innymi słowy, wdru-kowana w istotę człowieczeństwa psychologia różnic indywidualnych, uwidaczniająca się w sferze genetycznej, zasobów personalnych, zaso-bów psychicznych i każdych innych cech zaczyna dawać o sobie znać w strategiach przystosowania do rzeczywistości „3N”, a więc niecią-głości, nieprzewidywalności i niestabilności. Przyspieszanie tempa i permanentna zmiana jako immanentna cecha społeczeństwa wiedzy rugują tradycję pełniącą dotychczas w cywilizacji funkcję parasola ochronnego przed negatywnymi konsekwencjami postępu (Bańka, 1994). Na poziomie indywidualnym różnice indywidualne w przystosowaniu do permanentnej zmiany, chaosu informacyjnego oraz postępu rozwo-jowego bez ruchu w widocznych i diagnozowalnych trendach zmian przejawiają się w zróżnicowaniu strategii przystosowawczych na najbardziej elementarnym wymiarze psychologicznym, którego jeden kraniec wyznacza przystosowanie w postaci pasji działania (Valenrad, 2008), a drugi w postaci psychologii nicnierobienia (Anderson, 2004). Z kolei na poziomie zbiorowym różnice indywidualne wyrażają się w stra-tegiach rywalizacyjnych międzygrupowych, takich chociażby jak strategie rywalizacyjnie stosowane w „wojnie o pracę” (Clifton, 2011).
Choć pasja działania i nicnierobienie to najbardziej uniwersalne mechanizmy psychologiczne ujawniania się i kontrolowania siły spraw-czej, jakie są stosowane przez ludzi w sytuacjach dyskontynuacji od zawsze, to wraz ze zniesieniem w społeczeństwie wiedzy tradycji jako źródła efektywności działań (Bańka, 1994) te dwa mechanizmy nabrały nowego znaczenia. Otóż w społeczeństwie wiedzy w radzeniu sobie ludzi z nieciągłością można wyodrębnić dwa przeciwstawne sposoby radzenia sobie i poszukiwania sensu życia (2010a). Jeden z nich to rozwój i
przy-stosowanie tożsamości do nieciągłości znaczeń w negatywnym i defen-sywnym cyklu przystosowania, którego skrajną postacią jest psycho-logiczny syndrom nicnierobienia (Bańka, 2011a). Drugi z nich to rozwój i przystosowanie do nieciągłości znaczeń w ofensywnym cyklu przy-stosowania, który w skrajnym przypadku ze zmiany jako takiej, jak w syndromie pasji obsesyjnej (Vallerand, 2008), czyni nową tradycję.
Negatywny model przystosowania tożsamości do dyskontynuacji wiąże się w społeczeństwie wiedzy z destrukcyjnym oddziaływaniem nieciągłości na sferę emocjonalną, mentalną i behawioralną. Wiąże się to z tym, iż proponowanym antidotum ery informacyjnej na radzenie sobie z tempem zmian jest przyspieszenie działania, w tym szybkiej zmiany samego siebie (Eriksen, 2001). Problem jednak w tym, że część ludzi z powodów psychologicznych, ale i obiektywnych uwarunkowań nie nadąża za zmianami otoczenia i ze zmianami siebie, co w efekcie tworzy stany psychiczne uniemożliwiające odkrywanie tożsamości prawdziwej i sensu życia (Johnson i in., 2004). Utrata znaczeń życia lub nawet tylko częściowe zerwanie ich ciągłości stawiają jednostkę i grupy ludzkie w sytuacji braku jasności celów działania (Stillman i in., 2009), bez czego nie ma żadnej mocy sprawczej. Utrata ciągłości zna-czeń życia działa destrukcyjnie na sferę psychiczną poprzez wyzwa-lanie automatyzmów zachowania (Bargh i in., 1996) i dekonstrukcję stanów mentalnych do poziomu defensywnych operacji poznawczych (Twenge i in., 2003).
Osoby doświadczające tempa zmian ery informacyjnej w formie po-czucia utraty znaczeń i wartości życia owładnięte są poczuciem pustki życiowej, mają obniżoną świadomość celów działania, wykazują defi-cyty w reakcjach emocjonalnych, a w doświadczeniach codzienności dominują u nich apatia i letarg (Baumeister i in., 2004). Osoby funk-cjonujące w negatywnym cyklu przystosowania do dyskontynuacji za-mykają się niemal wyłącznie w obrębie tożsamości realnej wytwarza-nej przez rzeczywistość miejsca i bezpośrednie grupy oddziaływania, co powoduje że wpadają w spiralę niecnierobienia będącego formą stanu apatii. W psychologii nicnierobienia (psychology of doing
no-thing) wyróżnia się dwa rodzaje tego zjawiska, a mianowicie
nicnie-robienie negatywne jako stan apatii i działanie ukierunkowane na „zabijania” czasu (Anderson, 2003), oraz nicnierobienie kreatywne polegające na psychicznym spowolnieniu, które umożliwia stopniowe wyłanianie się użytecznej wiedzy.
Model rozwoju jednostek funkcjonujących w pozytywnym cyklu nastawienia na dyskontynuację traktuje wszelką zmianę nie jako za-powiedź katastrofy i beznadziei, ale jako wyzwanie i szansę na sukces (King i Hicks, 2007). Osoby reagujące pozytywnie na dyskontynuację wiedzy zawdzięczają przekuwanie zachodzących zmian w ich otocze-niu szczególnej cesze charakteru, jaką jest pasja (Vallenrad, 2008). Pasja to stan psychiczny owładnięcia celami i aktywnościami, które w percepcji jednostki są uznawane za szczególnie dla niej ważne, za przynoszące szczególne rodzaje zadowolenia, jak też dające szczególne podstawy do wartościowania samej siebie. Krótko mówiąc, pasja jest silną inklinacją do działań, które ludzie lubią, uważają za ważne, i w które chcą i są gotowi inwestować energię psychiczną. Ludzie w codziennych działaniach poszukują i odkrywają aktywności, które przynoszą im owe specjalne efekty psychiczne, jakie składają się na pasję, ale co więcej, proces poszukiwania i odkrywania celów zdolnych owładnąć nimi jest równocześnie procesem kształtowania pasji. W tym znaczeniu pasja jako zjawisko odkrywania, poszukiwania i kształtowania entuzjazmu do działania jest istotnym źródłem siły sprawczej człowieka, silnie związanym ze zjawiskiem określanym mianem powołania.
W świetle mechanizmów umysłowych sterujących zachowaniami celowymi człowieka pasja jest internalizacją w strukturze tożsamości zaangażowania w działania przynoszące przyjemność, jak też zysk psychiczny oraz utylitarny. Jednakże, jak zauważa Vallenrad (2008), proces internalizacji zaangażowania w działania celowe może przybie-rać charakter autonomiczny bądź kontrolowany. Stosownie do charak-teru, jaki przybiera proces internalizacji zaangażowania w działania celowe, mamy do czynienia bądź z pasją harmonijną, bądź z pasją obsesyjną (Vallenrad, 2008). Pasja harmonijna to inspiracja do działa-nia, której źródło tkwi w autonomicznej internalizacji celów działania angażujących w aktywności przynoszące przyjemność, poczucie inicja-tywy, poczucie sprawstwa i kompetencji oraz poczucie więzi z innymi. Tak rozumiana pasja jest nastawiona na zysk tożsamościowy, a więc na interes bezinteresowności (Bańka, 2012a; Bourdieu, 2009). Pasja harmonijna wyraża pragnienie jednostki zawładnięcia osobistą mocą sprawczą w działaniach przynoszących spełnienie w relacji do siebie oraz w relacjach społecznych, jak też w kontakcie z rzeczywistością zarówno w danej chwili, jak i w przyszłości.
Pasja obsesyjna jako kontrolowana internalizacja zaangażowania w strukturze tożsamości to pasja wyrachowana i ukierunkowana na
zysk prakseologiczny, a więc interes. Jest ona stanem psychicznym owładnięcia celami, który prowadzi do niekontrolowanego przymusu coraz silniejszego angażowania się w działania przynoszące jakieś wymierne zyski daleko wykraczające poza bezinteresowne poczucie spełniania się tożsamości. W kontekście mechanizmów umysłowych, wyznaczających strukturę i sens działań ludzkich, pasja obsesyjna jest korelatem nadmiernego przywiązania do celów (Bańka i Wołowska, 2006; 2007). Natomiast nadmierne przywiązanie do celów prowadzi w pasji obsesyjnej do fiksacji na celach i aktywnościach, które obumie-rają i jako takie powinny być zastąpione innymi w związku ze zmianą warunków działania. W tym układzie pasja obsesyjna jest źródłem mocy sprawczej działania, ale tylko do pewnego stopnia, w którym wartością graniczną jest stan fiksacji na dysfunkcjonalnych celach i aktywnoś-ciach. Działania towarzyszące pasji obsesyjnej rozwijają się według założenia, jakby czasoprzestrzeń zdarzeń i realizowanych działań była niezmienna, a nawet wieczna. Skrajnym prototypowym przykładem pasji obsesyjnej i związanej z nią dysfunkcjonalnej mocy sprawczej jest nałogowy hazard.
Pasja i nicnierobienie są ze sobą ściśle i wzajemnie powiązane. Pasja może być źródłem siły sprawczej zarówno działania, jak i nicnierobie-nia. Prawdziwa jest też zależność odwrotna, w której nicnierobienie może być drogą odkrywania pasji działania i związanej z nią siły spraw-czej. Co więcej: procesy przenikania się pasji i nicnierobienia są szcze-gólnie istotne w społeczeństwie wiedzy, w którym naczelnym impera-tywem jest ciągła odnowa permanentnie dezaktualizującej się wiedzy. Wynikiem tego imperatywu są odwracanie pasji na nicnierobienie oraz przemiana nicnierobienia w pasję działania.
Dezaktualizacja wiedzy i związanej z nią siły sprawczej działania uniemożliwia z jednej strony kontynuację dotychczasowych działań uważanych za celowe i skuteczne, a z drugiej zmusza podmiot do in-tencjonalnej albo przymusowej rezygnacji z pasji. W pierwszym przy-padku intencjonalna rezygnacja z pasji oznacza świadome i czasowe wycofanie się w sferę nicnierobienia i jako zamierzone zawieszenie działań jest skutkiem aktywności poznawczej, rozpoznawania barier działań i planowania nowych rozwiązań dla nowego ekwilibrium. Rezygnacja z działania w sytuacji zaburzenia ekwilibrium chroni jed-nostkę przed zasilaniem w energię motywacyjną działań o charakterze nieewolucyjnym, które w najlepszym razie tworzą postęp w bezruchu. Przykładem tego są działania finansistów, kontynuujące działania
doprowadzające do upadku systemu bankowego w ramach fałszywych przekonań o ucieczce do przodu na podstawie skompromitowanej teorii. W drugim przypadku zaprzestanie działania w wyniku wyczer-pania się energii pasji działania, poznawczego zobojętnienia na po-wstałe bariery oraz przyjęcia jako celu działania niedokonywanie żadnej zmiany. W tym kontekście nicnierobienie jest efektem zawie-szenia działania i pasji oraz poszukiwania możliwości erygowania nowych działań bezterminowo.
Nicnierobienie i pasja są więc skutkiem zarówno aktywności po-znawczej, jak i zarządzania nadzieją. Oznacza to, że nicnierobienie może być sposobem ucieczki jednostek przed zbędnością w społeczeństwie wiedzy, jaką funduje im wykładniczy przyrost wiedzy produkujący chaos (Kotler i Caslione, 2009), a także mimowolnym sposobem fun-dowania sobie zbędności. Świadoma obserwacja wyczerpywania się energii pasji działania w zmieniającej się rzeczywistości doprowadza dzięki realizmowi poznawczemu do przekraczania progu nadziei tej samej linii postępowania na rzecz poszukiwania nowego entuzjazmu i nowej stabilizacji. Odnajdywanie nowej linii postępowania wymaga spowolnienia, jakie daje nicnierobienie i nie jest to całkowita rezygna-cja z pasji, ale jej czasowe zawieszenie. Inaczej jest w przypadku bez-terminowego zawieszenia pasji i wejścia w sferę nicnierobienia jako rozwój wsteczny. W przypadku nicnierobienia jako stylu życia polega-jącego na zabijaniu źródłem trwałej utraty mocy sprawczej działania jest przekroczenie progu nadziei, że możliwe jest kontunuowanie dzia-łań i odnalezienie entuzjazmu jako energii zasilającej wolę życia. O ile w nicnierobieniu pozytywnym jest wiara w rozwój postępowy i możli-wość zdefiniowania go na nowo dla siebie, o tyle w nicnierobieniu ne-gatywnym dominuje niewiara w jakikolwiek postęp, a więc zarówno ewolucyjny, jak i skokowy.
Sumując, można powiedzieć, iż pasja i nicnierobienie są dwoma źródłami siły sprawczej oraz mechanizmami zapewniania ciągłości funkcjonowania jednostek w permanentnej zmianie społeczeństwa informacyjnego. Życie w kawałkach, jakie funduje człowiekowi coraz szybszy postęp informacyjny społeczeństwa wiedzy, wymaga od jed-nostki ustawicznego scalania stale dezintegrowanej osobowości w jako taką spójną całość. Dwoma podstawowymi sposobami integracji oso-bowości zaproponowanymi przez G. Breakwell (1986) jest kontynuacja referencyjna (reference continuity) oraz kontynuacja kongruencyjna
(congruence cotinuity). Kontynuacja referencyjna oparta jest głównie na wiedzy o przeszłości i doświadczeniach zgromadzonych w wyniku egzystencjalnego doświadczania życia w poszczególnych jego frag-mentach (Bańka, 2009b). W tym typie kontynuacji osobowości domi-nuje orientacja temporalna przeszłościowa, oparta na pamięci miejsc oraz zdarzeń. Pamięć minionych zdarzeń przywołuje w umyśle jednostki przeszłość, na tle której dokonuje porównań obrazów siebie w różnym czasie (Hill, 1996). Spowolnienie czasu i nicnierobienie jest więc formą integracji świata i osobowości. Kontynuacja osobowości poprzez refe-rencję do tego, co było jest ważnym źródłem sensu życia i siły spraw-czej, ale tylko pod warunkiem stabilizacji środowiska życia i możli-wości postrzegania go w szerokim planie. W chaosie i w permanentnej zmianie wybierany jest, szczególnie przez ludzi młodych nastawionych przyszłość i rozwój, konkurencyjny model kontynuacji i scalania bio-grafii życia, jakim jest kontynuacja kongruencyjna. Polega ona na pod-trzymywaniu tożsamości struktury osobowości poprzez poszukiwanie zgodności możliwych przestrzeni życia z celami i pożądanymi wartoś-ciami własnej osoby. Optymalna przestrzeń życia dopasowywana jest do odkrywanej i rozwijanej pasji, a stopień owej zgodności jest miarą udanego życia (Droseltis i Vignoles, 2010). Im większa zgodność między osobistymi celami i wartościami a aktualną przestrzenią życia, tym silniejsza pasja i siła sprawcza działania.