Historycznie możemy wyróżnić dwie fazy w rozwoju: I faza przypa-dająca na czas przed 1989 rokiem i II faza: po 1989 think tanki jako „uniwersytety bez studentów”: z przewagą funkcji badawczych i ana-litycznych.
I faza przypada na czas przed 1989 rokiem: i obejmuje początki think tanków. W latach 40. i 50. powstały Polski Instytut Spraw Mię-dzynarodowych (PISM) i Instytut Zachodni – analityczne ośrodki podporządkowane administracji publicznej. Okres ten zamyka powsta-nie Fundacji im. Stefana Batorego w 1988 roku.
II faza: po roku 1989 think tanki jako „uniwersytety bez studentów”: z przewagą funkcji badawczych i analitycznych):
14 Projekt poselski ustawy o fundacjach politycznych był już dwukrotnie składany, ostatnio z ramienia PO, przez posłankę Agnieszkę Pomaskę.
15 Zespół przygotowuje kilka kategorii produktów, dzieląc je na: analizy, poranne briefingi przesyłane codziennie elektronicznie, publikacje, zapraszanie na wydarzenia.
1) najwięcej powstało w latach 90. XX w. – w czasie transformacji ustrojowej i budowy ładu demokratycznego. Przykładami są tu: Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych – CASE, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
2) think tanki powstałe w celu wspomożenia procesu akcesji do UE (kwestie europejskie: ISP, Demos Europa, biura niemieckich fun-dacji w Polsce).
Warto przyjrzeć się panoramie, która wyłania się z cytowanego już rankingu Global Go to Think Tank, przygotowanego przez prof. Jame- sa G. McGanna. Da nam to obraz na tle porównawczym: świata i regionu. Według raportu McGanna w 2013 roku w Polsce działało 41 think tanków, co – ze względu na liczbę – plasuje Polskę na 4. miejscu w re-gionie Europy Środkowo-Wschodniej. Warto wspomnieć, że źródła krajowe wskazują na liczbę co najmniej dwukrotnie większą. Nie znaj-dziemy Polski na liście 25 krajów przodujących w świecie pod wzglę-dem liczby think tanków. Ale Polska – reprezentowana przez instytuty badawcze – jest obecna w niewielu kategoriach i przez zaledwie kilka organizacji.
Po pierwsze: ranking „wiodących think tanków w Europie Środ-kowej i Wschodniej”, na czele którego znalazło się Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE), a na 7. miejscu – Ośrodek Studiów Wschodnich (OSW) im. M. Karpia. Do grupy 60 czołowych instytutów w Europie Środkowej i Wschodniej ogółem trafiły jeszcze tylko 4 insty-tuty z Polski (poza wymienionymi wyżej jeszcze 2 – na miejscu 19. Demos Europa Center for European Strategy i na 26. Centrum Studiów Mię-dzynarodowych). To bardzo nieliczna i niewielka reprezentacja, zwa-żywszy zarówno na wielkość kraju, jak i rolę, jaką chcemy odgrywać w regionie i w polityce międzynarodowej.
Po drugie: ranking w kategorii „Wiodące światowe think tanki” (100 pozycji, z wyłączeniem USA) uwzględnia dwa think tanki z Polski – ponownie Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM; pozycja 57.); Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE; pozycja 58.) (por. aneks, ranking 3).
Po trzecie: mamy jeszcze pojedynczych przedstawicieli w pierwszej dziesiątce w następujących 3 kategoriach:
t
t „Wiodące think tanki w obszarze polityki społecznej (50 pozycji)”: Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) uplasowało
się na 5. miejscu (prócz tego 46. miejsce zajęła Fundacja im. S. Ba-torego) (por. aneks, ranking 9);
t
t „Wiodące think tanki z budżetem mniejszym niż 5 mln $ (25 po-zycji): Polski Instytut Studiów Międzynarodowych (PISM) zajął 3. miejsce, a Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) miejsce 4. (por. aneks, ranking 12);
t
t „Wiodące think tanki współpracujące instytucjonalnie z co naj-mniej 2 innymi (43 pozycje): Polski Instytut Studiów Międzyna-rodowych (PISM) został sklasyfikowany na miejscu 12., a Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) na miejscu 14. Po czwarte: kilka polskich think tanków zostało uwzględnionych w 5 kategoriach: „Wiodące think tanki w obszarze polityki zagranicznej i spraw międzynarodowych”, „Wiodące think tanki w obszarze między-narodowego rozwoju”, „Wiodące think tanki w obszarze lokalnej poli-tyki gospodarczej”, „Wiodące think tanki w obszarze polipoli-tyki społecznej” i „Wiodące think tanki w obszarze kampanii rzeczniczych”. I tak w ka-tegorii „Wiodące think tanki w obszarze polityki zagranicznej i spraw międzynarodowych (70 pozycji)” (por. aneks, ranking 6) znalazły się następujące polskie podmioty – na 24. miejscu Polski Instytut Studiów Międzynarodowych (PISM) (Polska); na 36. miejscu Ośrodek Studiów Wschodnich (Polska), a na 47. miejscu – Instytut na Rzecz Zrównowa-żonego Rozwoju (ISD) (Polska);
Do grupy „Wiodące think tanki w obszarze międzynarodowego roz-woju” (80 pozycji) zaliczono jeden polski instytut – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE), sytuując go na 35. miejscu (por. aneks, ranking 6).
Cztery polskie think tanki znalazły się kategorii „Wiodące think tanki w obszarze lokalnej polityki gospodarczej”, obejmującej 80 po-zycji. I tak, na 16. miejscu usytuowało się Centrum Analiz Społeczno--Ekonomicznych (CASE) (Polska), a na 41. – Demos Europa (Polska) (por. aneks, ranking 8).
Wśród „Wiodących think tanków w obszarze polityki społecznej” (50 pozycji) mamy dwa polskie podmioty: na 5. miejscu – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) (Polska), a na 46. miejscu – Fundacja im. S. Batorego (Polska) (por. aneks, ranking 9). Wśród „Wio-dących think tanków w obszarze rzecznictwa (advocacy)” 21. miejsce na 42 pozycje zajęła Fundacja im. S. Batorego (Polska) (por. aneks, ranking 10).
W pozostałych kategoriach uwzględnianych w rankingu brakuje polskich przedstawicieli (m.in. kategorie „Wiodące think tanki najlepiej wykorzystujące media (drukowane i elektroniczne)” (35 pozycji) czy „Think tanki o najwyższym wpływie na politykę publiczną” (45 pozy-cji) (por. aneks, ranking 11 i 14).
Nawet jeżeli weźmie się pod uwagę kwestie metodologiczne ran-kingu (ewentualność niepełnych bądź wybiórczych danych), wyłania-jący się zeń obraz musi niepokoić. Podsumowując ten wątek, należy wyróżnić następujące wnioski:
t
t Polskie think tanki, poza pięcioma: CASE, PISM, Ośrodek Studiów Wschodnich, Fundacja im. S. Batorego, Instytut Zrównoważo-nego Rozwoju, są de facto nieobecne na arenie międzynarodowej i nie mają tym samym szans na wpływanie na politykę między-narodową ani na przebicie się do opinii publicznej.
t
t Jednocześnie, częstsza i powtarzalna w kilku kategoriach obecność CASE I PISM (think tanków z najwyższymi budżetami) może wskazywać na niewątpliwą zależność pomiędzy zasobami insty-tucji a skutecznością ich działań.
Inne badania empiryczne (Sus, 2012; Zbieranek, 2012; Stasiak, 2012) również pokazują słabości tych aktorów, zwłaszcza jeśli idzie o ich wpływ w skali ponadlokalnej (europejskiej i międzynarodowej). Przywołani badacze zwracali uwagę na:
t
t rozkład geograficzny i jego dość silną przestrzenną centralizację oraz brak ośrodków alternatywnych w stosunku do Warszawy;
t
t status formalny instytutów: NGO, fundacje: zdecydowana więk-szość należy do organizacji trzeciego sektora (fundacje, organiza-cje pożytku publicznego – OPP); zrzeszone z innymi podmiotami (np. akademickimi), państwowymi, rzadko z przedsiębiorstwami komercyjnymi;
t
t silne rozwarstwienie finansowe tego sektora, objawiające się m.in. zróżnicowanymi budżetami, liczbą zatrudnionych analityków. Autorzy badań podkreślali również jako mocne strony polskich think tanków: stosunkowo silne zasoby intelektualne oraz elastyczną struk-turę zadaniową16. Badacze zwrócili uwagę na: małe zasoby finansowe
16 Zatrudniały średnio po ok. 20 osób (14 analityków i badaczy, 6 pracownicy administracyjni), plus naukowcy i pozyskiwani eksperci, por. Ziętara (2012).
i kadrowe instytutów, konieczność dywersyfikacji źródeł z wielu obsza-rów instytucjonalnych (jak dotąd ponad połowa instytutów pozyskuje środki również ze źródeł ponadnarodowych).
Zasoby i możliwości wpływu instytutów badawczych obejmują trzy rodzaje kapitału:
t
t kapitał ekonomiczny: pozyskiwanie środków finansowych na re-alizację projektów: uzależnienie od grantodawców, działanie na zlecenie;
t
t kapitał ludzki: tworzony przez analityków i naukowców zatrud-nionych i współpracujących z ośrodkami;
t
t kapitał społeczny: działania w sieciach i poprzez media (wizeru-nek): we współpracy regionalnej: np. Instytut Spraw Publicznych jest jednym z założycieli i członków organizacji PASOS (Policy Association for an Open Society), zrzeszającej 41 think tanków z krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Centralnej Azji. Prezes ISP jest członkiem Rady Dyrektorów Fundacji European Partner-ship for Democracy.
Zdaniem badaczy słabą stronę polskich ośrodków analitycznych stanowi kapitał ekonomiczny, a mocną – kapitał ludzki. Kapitał spo-łeczny jest w trakcie budowania.