Geneza zasady zrównoważonego rozwoju w świetle wspólnej polityki rolnej

Współczesne założenia rozwoju rolnictwa oparte zostały na koncepcji zrów-noważonego i trwałego rozwoju oraz wielofunkcyjnego rolnictwa. Pierwszą pró-bę zdefi niowania zrównoważonego rozwoju podjęła Organizacja ds. Wyżywie-nia i Rolnictwa ONZ (FAO), która w roku 1987 określiła zrównoważy rozwój rolnictwa jako takie wykorzystanie i konserwację zasobów naturalnych oraz zo-rientowanie technologii i instytucji, aby osiągnąć i utrzymać zaspokajanie ludz-kich potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń. Taki rodzaj rozwoju w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, konserwując glebę, zasoby wodne, rośliny oraz gene-tyczne zasoby zwierząt, nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny ekonomicznie i akceptowany społecznie¹. Światowa Komisja ds. Środowiska Naturalnego i Rozwoju w roku 1996 uznała, że sednem

* DR HAB. BEATA JEŻYŃSKA, PROF. UMCS, DR RADOSŁAW PASTUSZKO – Katedra Prawa Rol-nego i  Gospodarki Gruntami, Wydział Prawa i  Administracji Uniwersytetu Marii Curie--Skłodowskiej w  Lublinie, Pl. M.  CurieCurie--Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin, e-mail: beata.

jezynska@umcs.pl, rpastuszko@gmail.com. Artykuł zawiera uwagi szerzej prezentowane w  ekspertyzie autorów: Pakiet legislacyjny WPR 2020 w  świetle podstaw prawa UE i  pra-wa międzynarodowego. Kompleksopra-wa analiza prawna, Opinie i  ekspertyzy, OE-186, Kan-celaria Senatu RP.

184

koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju jest taki rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia, nie ograniczając możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń. Zasada ta wymaga przestrzegania równowagi w trzech pod-stawowych sferach, to jest ekonomicznej, środowiskowej i społecznej. Dalszą konkretyzację koncepcji zrównoważonego oraz wielofunkcyjnego rozwoju rol-nictwa pojęło piśmiennictwo, przede wszystkim nauk ekonomicznych². Mimo pojawiających się pewnych różnic co do zakresu omawianego pojęcia, dość po-wszechnie przyjmuje się, że rolnictwo zrównoważone jest nowoczesną koncepcją takiego programowania rozwoju, która kojarzy cele produkcyjne z wymaganiami środowiskowymi³. Zrównoważony rozwój skierowany jest na harmonizowanie celów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, prowadzących do wzrostu jakości życia w teraźniejszości, z zachowaniem możliwości zaspokajania potrzeb ludzkich w przyszłości⁴.

Postulowane jest także dalsze poszerzenie koncepcji rozwoju zrównowa-żonego i trwałego w ten sposób, by miał charakter wielowymiarowy, w którym poza dotychczasowymi aspektami oddziaływania (społecznymi, gospodarczymi, środowiskowymi) ujęte zostaną także nowe wymiary, takie jak rozwój instytucjo-nalny, technologiczny, przestrzenny, kulturowy i etyczny⁵. W pewnym uogólnie-niu można zatem przyjąć, że najnowsza koncepcja rolnictwa zrównoważonego

1 Szerzej problematykę tę prezentował J.  Wilkin, Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i  obszarów wiejskich w  Polsce, Warszawa 2003.

2 M.  Adamowicz dokonał przeglądu stanowisk piśmiennictwa w  zakresie zrównoważone-go rozwoju rolnictwa w  publikacji pt.: Zrównoważony i  wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia, „Annales UMCS”, Sectio E, Vol. LX 2005, s. 71-91; zob. też M. Adamowicz, M.  Zwolińska-Ligaj, Koncepcja wielofunkcyjności jako element zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, „PEFIM” 2008, nr  51, s.  11-19.

3 Zob. S.  Zawisza: Zarządzanie zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich, Bydgoszcz 2004.

4 Zob. M.  Adamowicz: Rola polityki agrarnej w  zrównoważonym rozwoju obszarów wiej-skich, „Roczniki Naukowe” 2000, nr 1, s. 69-81. Natomiast A. Woś wskazuje na następu-jące cechy wyróżnianastępu-jące rolnictwo zrównoważonego: 1) zasoby naturalne powinny być wy-korzystywane tak, aby nie została zdławiona ich zdolność do samoodnawiania 2) przyrost produkcji żywności może następować przez wprowadzenie technologii, które jednocześnie chronią zasoby i  zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych pokoleń, 3) zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów produkcyjnych i ekologicznych, 4) zarzą-dzanie zasobami naturalnymi umożliwia zaspakajanie potrzeb, zachowując wysoką jakość środowiska naturalnego i chroniąc jego zasoby oraz 5) rolnictwo wykazuje małą podatność na wahania i  wstrząsy. Zob. A.  Woś, Rolnictwo zrównoważone, [w:] Encyklopedia Agrobi-znesu, Warszawa 1998.

5 Tak J.  L.  Siemiński: Koncepcje „instainable development” rozwoju zrównoważonego i  trwa-łego obszarów wiejskich w Polsce (szanse i możliwości). Referat Konferencji IUNG w Puła-wach, cyt. za M.  Adamowicz, Zrównoważony i  wielofunkcyjny rozwój..., s.  76.

EKOLOGICZNE ASPEKTY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ

185

przekracza ramy samego rolnictwa, jako działu gospodarki, ma charakter wie-lopłaszczyznowy i wieloaspektowy⁶.

Wdrożenie funkcji ekologicznych w ramach wspólnej polityki rolnej (WPR) było prowadzone stopniowo. Wychodząc z założenia, że rolnictwo europejskie przez lata gospodarowania stworzyło specyfi czne środowisko przyrodnicze, cha-rakteryzujące się bogatymi ekosystemami stanowiącymi połączenie środowisk naturalnych (dzikich) i rolniczo przekształconych, za konieczne uznano harmo-nijne realizowanie zadań gospodarczych związanych z produkcją żywności oraz ekologicznych, zmierzających do zapobiegania degradacji i erozji gruntów, ochrony krajobrazu czy wyludniania terenów wiejskich. Najdalej idące zmiany w sferze ekologicznych wymagań wspólnej polityki rolnej przyniosły postanowienia szczy-tu w Luksemburgu w 2003 r., sprecyzowane następnie w Strategii Lizbońskiej w 2005 roku, która zapoczątkowała ideę zrównoważonego rozwoju. Obowiązek realizacji nałożony został zarówno na państwa członkowskie, jak i Unię Euro-pejską w zakresie realizowanych przez nią zadań i celów.

W prawie polskim zasada zrównoważonego rozwoju uzyskała rangę zasady ustrojowej, którą statuuje art. 5 Konstytucji RP. W myśl powołanego przepisu Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrów-noważonego rozwoju. Konstytucyjną zasadę zrówzrów-noważonego rozwoju dookre-ślił art. 3 pkt 50 u.p.o.ś., w świetle którego przez zrównoważony rozwój rozumie się taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb współczes-nego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Z przyjętego brzmienia wynika, że głównym celem jest poszukiwanie środków i warunków zabezpieczających

dłu-6 Szeroko koncepcję zrównoważonego rozwoju traktuje również J. Wilkin, wskazując na ko-nieczność przechodzenia od polityki sektorowej do polityki zintegrowanego rozwoju obsza-rów wiejskich. W  strategii i  polityce zintegrowanego rozwoju rolnictwa i  obszaobsza-rów wiej-skich proponuje przyjęcie pewnej hierarchii celów rozwojowych. Strategia zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce powinna być zorientowana na następujące cele 1) rozwój i  wszechstronne wykorzystanie zasobów ludzkich istniejących na obszarach wiejskich, 2) podnoszenie jakości czynnika ludzkiego, zarówno od strony człowieka jako tzw. kapitału ludzkiego, jak i  od strony człowieka, jako tzw. kapitału społecznego, 3) instytucjonalizacja dialogu społecznego między interesariuszami zamieszkującymi obszary wiejskie jak też sił społecznych i politycznych zajmujących się problematyką rozwoju wsi i rolnictwa, 4) stwo-rzenie odpowiednich i  wzmocnienie istniejących instytucji niezbędnych dla zintegrowane-go rozwoju obszarów wiejskich, 5) opracowanie odpowiedniej strategii i  polityki rozwoju oraz systemu publicznego wsparcia dla rolnictwa i  obszarów wiejskich, 6) stworzenie me-chanizmu zarządzania publicznego zasobami wiejskimi, które nie poddają się mechani-zmom regulacji rynkowej, a  są niezbędne dla podtrzymania zainteresowania rolników nie tylko produkcją rolną, ale także rozwojem pozaprodukcyjnych funkcji rolnictwa i  obsza-rów wiejskich. Por. J. Wilkin, Podstawy strategii..., s.  127.

186

gotrwałe zachowanie funkcji systemu ekologicznego związanego ze światem or-ganicznym. Obowiązek poszukiwania i respektowania środków zapewniających zrównoważony rozwój nałożony został, stosownie do postanowień art. 8 u.p.o.ś., na organy tworzące oraz realizujące polityki, strategie, plany lub programy doty-czące wszystkich aspektów życia gospodarczego i społecznego, w tym działalność przemysłową, rolniczą, leśną oraz rybołówstwo. Tym samym dokonana została integracja zasad ochrony środowiska z politykami branżowymi (sektorowymi), zasadzająca się na uznaniu nadrzędności wymagań ochrony środowiska, jako nieodzownego warunku zrównoważonego rozwoju.

Przepisy prawa europejskiego ujmują zrównoważone rolnictwo jako nowo-czesną koncepcję programowania rozwoju rolnictwa, która kojarzy cele produk-cyjne z wymaganiami środowiskowymi. Ideą przewodnią rozwoju zrównowa-żonego jest korzystanie z zasobów naturalnych przyrody w taki sposób, aby nie zakłócić jej naturalnej równowagi i możliwości odnawiania się. W pełni zrówno-ważony (trwały) rozwój gospodarstw rolnych jest możliwy do osiągnięcia wów-czas, gdy produkcja nie prowadzi od niszczenia środowiska naturalnego przy jednoczesnym zapewnieniu zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych oraz społecznych producentów rolnych i ich rodzin. Europejski model rolnictwa w ta-kim ujęciu stawia na utrzymanie równowagi między produkcyjnością a ochroną środowiska naturalnego.