Kryzys psychologiczny związany z transplantacją serca

W sytuacji poważnej choroby somatycznej możliwe jest podjęcie kon-struktywnych działań zaradczych i nie tylko zaakceptowanie niezbędnych ograniczeń oraz uporanie się z zadaniami wynikającymi z roli pacjenta, lecz również pełne wykorzystanie możliwości pozostałych pomimo choroby. Jeśli choroba nie ustępuje, wówczas zasymilowanie tego, co związane z choro-bą, umożliwia stopniowe nauczenie się życia z nią. Choroba może jednak

niekiedy stać się przyczyną kryzysu psychologicznego. Czynniki związane z zagrożeniem stanu zdrowia bywają uważane za istotne podłoże kryzysu, gdyż występują niespodziewanie, w sposób nieprzewidywalny i nie udaje się na nie w pełni przygotować (Hoff za: Kubacka-Jasiecka, 1997). Rozwią-zanie kryzysu choroby wiąże się z przystosowaniem do zaistniałej sytuacji zdrowotnej, a nawet z rozwojem osobistym, odkryciem nowych wartości, dokonaniem refleksji, umożliwiających odnalezienie nowych źródeł siły.

Istnieją szanse na rozwój, ale także ryzyko pojawienia się zaburzeń (Heszen--Niejodek, 1995; Kubacka-Jasiecka, 1995; Słowik, 1997). Szczególny ro-dzaj stresu, o ekstremalnym nasileniu, zagrażającego życiu i zdrowiu oraz najistotniejszym dla człowieka wartościom, mającego znaczenie przełomo-we, zwrotne, wobec którego znane sposoby zaradcze zostają wyczerpane i okazują się zawodne, jest określany mianem kryzysu psychologicznego (Kubacka-Jasiecka, 1997). Kryzys jest szczególnym rodzajem sytuacji stre-sowej o charakterze całościowym, złożonym, który zagraża integralności i tożsamości jednostki jako osoby. Początek ostrego kryzysu umiejscawiany jest między drugą a trzecią fazą reakcji stresowej, czyli w momencie przejścia z fazy odporności do fazy wyczerpania, wskutek załamania się dotychczas stosowanych środków zaradczych (Kubacka-Jasiecka, 1997). Przejawy kry-zysu są odczuwane w sferze emocjonalnej, w której dominuje uczucie lęku, poczucie bezradności i beznadziejności, w sferze funkcjonowania soma-tycznego, w której pojawiają się różnorodne objawy będące fizjologicznymi komponentami przeżywanego lęku, wskutek czego dochodzi do rozstrojenia równowagi procesów fizjologicznych, oraz w sferze poznawczej, w której następuje zniekształcenie percepcji i obniżenie dotychczasowych możliwości rozwiązywania problemów (Płużek, 1991; Kubacka-Jasiecka, 1997).

Transplantacja serca stanowi dla wielu osób wydarzenie krytyczne, które przy pewnej osobistej podatności lub braku odporności oraz zadziałaniu

„czynnika spustowego” (którym bywa kolejna sytuacja trudna związana z życiem z przeszczepionym sercem) może przerodzić się w kryzys psy-chologiczny. Początkowym wydarzeniem kryzysowym może być poznanie diagnozy, uzyskanie informacji o planowanej transplantacji serca, podję-cie decyzji o operacji, stres związany z hospitalizacjami i transplantacją.

W późniejszym życiu z przeszczepionym sercem stają się nimi powikłania zdrowotne, badania inwazyjne, zgony współpacjentów. Na te wydarzenia nakłada się wiele codziennych obciążeń związanych z nowymi obowiązka-mi wynikającyobowiązka-mi z leczenia immunosupresyjnego, z uciążliwyobowiązka-mi objawaobowiązka-mi ubocznymi zażywania leków, z trudnościami finansowymi, brakiem pracy, reakcjami znajomych, ograniczeniami wynikającymi ze zmienionego stylu życia. Choroba i transplantacja serca uniemożliwiają przejściowo realizację ważnych celów życiowych, a w przystosowywaniu się do tej trudnej sytuacji zawodzą znane i dotychczas stosowane środki zaradcze, nasila się poziom

niepokoju i lęku. Choroba zmusza do przeorganizowania dotychczasowego życia, stawia pod znakiem zapytania ustalone wcześniej cele życiowe, zmu-sza do dokonania zmian w hierarchii wartości. Sytuację transplantacji serca można rozpatrywać również w kategoriach utraty narządu. Znaczenie utraty narządu jest większe, jeżeli wiąże się ze sferą życia ważną dla danej osoby.

Skutkiem transplantacji mogą być zaburzenia w obrazie ciała, związane nie tylko z widocznymi zmianami wyglądu, lecz również ze zmienionymi para-metrami psychofizycznymi. Utrata narządu może wywoływać także skutek pośredni, związany z zakłóceniem dotychczasowego funkcjonowania i spo-sobów osiągania satysfakcji życiowej. W sytuacji osób z przeszczepionym sercem z jednej strony wymiana serca pozwala na odzyskanie sprawności i powrót do wielu sfer aktywności, z drugiej jednak zmiany w stylu życia wymuszone sytuacją zdrowotną stanowią przyczynę utraty źródeł satysfakcji przez ograniczenie relacji towarzyskich czy zawodowych. Reakcje na choro-bę serca i transplantację są zróżnicowane, ponieważ zależą od indywidual-nych właściwości osób nimi dotkniętych, właściwości otoczenia społecznego (Włodarczyk, 1999b) oraz obecności innych obciążeń. Jednak kryzysowe przeżywanie tej sytuacji występuje nierzadko, objawiając się występowaniem objawów psychopatologicznych, głównie depresyjno-lękowych, trudnościa-mi w reintegracji tożsamości.

W rozumieniu choroby jako kryzysu psychologicznego odbudowa toż-samości zachwianej wskutek choroby serca i transplantacji to szczególnie ważne zadanie adaptacyjne. Podczas choroby zmianie ulega wygląd chorego, jego możliwości, pozycja wśród innych ludzi, zmienia się też nastawienie otoczenia wobec niego. Choroba powoduje załamanie dotychczasowych dążeń życiowych, zmusza do rezygnacji z planów i zamierzeń. Wszystkie te zmiany przebudowują samowiedzę, obniżają samoocenę i powodują za-chwianie się poczucia tożsamości.

• W zakresie Ja fizycznego przebycie ciężkiej choroby, ograniczenie wydolności fizycznej i możliwości życiowych już w okresie przed-operacyjnym nadwątla samoocenę i narusza obraz samych siebie cho-rych. Chory ma świadomość, że podczas transplantacji jego klatka piersiowa była pusta, żył dzięki aparaturze medycznej, a następnie wszczepiono mu serce obcego człowieka. Niekiedy z okresu sedacji po operacji pamięta obce dla siebie treści – wizje, sny – będące skutkiem narkozy, stosowanych środków farmakologicznych i ciężkiego stanu całego organizmu. Przebycie operacji i okresu objętego niepamięcią może zaburzać poczucie ciągłości własnego Ja. Po operacji organizm fizycznie się zmienia. Blizna pooperacyjna przecinająca klatkę pier-siową pozostaje na całe życie i przypomina o przeżyciach związanych z operacją. Rozpoczęte leczenie immunosupresyjne bywa przyczyną

zmiany wyglądu. Przez dłuższy czas postępuje proces gojenia mostka, uniemożliwiając pełną aktywność. Te zmiany w zakresie Ja fizycznego wpływają na dalsze zachwianie poczucia tożsamości. Istotną rolę od-grywają wyobrażenia chorego serca, jakie tworzy każda chora osoba, tego, co się z nim stało po usunięciu z klatki piersiowej, wyobrażenia dotyczące samego siebie podczas operacji, pustej jamy klatki piersio-wej, wyglądu i funkcjonowania nowego serca. Wyobrażenia dotyczą także osoby dawcy, a często okoliczności jego śmierci.

• W zakresie Ja psychicznego wzbogaca się wiedza o własnych reak-cjach emocjonalnych w sytuareak-cjach stresowych, własnej wrażliwości i odporności psychicznej. Zmieniają się one w trakcie doświadczeń w konfrontacjach stresowych, podobnie jak stosowane sposoby za-radcze. Dochodzi do przeobrażeń w hierarchii wartości, pojawiają się nowe cele i dążenia. Znaczenia nabierają rozważania moralne, etyczne, zainteresowania religijne. Niekiedy następują na tyle poważne zmiany, że osoby z przeszczepionym sercem czują się nieco innymi ludźmi, o zmienionych priorytetach życiowych, gdyż odmienne niż poprzednio sprawy stały się dla nich ważne.

• Zmiany w zakresie Ja społecznego są związane z częściową utratą ról życiowych. Osoby, które budowały swoje poczucie wartości na pracy zawodowej, sukcesach i karierze, czują się zagubione i bezwartościo-we. Podobnie wpływa niemożność pełnienia innych obowiązków, wyręczanie przez rodzinę w czynnościach domowych, korzystanie z pomocy nawet przy prostych zajęciach. W rodzinie następują zmiany dotyczące pozycji i podziału obowiązków. Poczucie własnej wartości może ulegać dalszemu obniżeniu wskutek niskiej pozycji pacjenta w hierarchii instytucji leczącej (Jarosz, 1978).

W okresie choroby dochodzi najczęściej do obniżenia Ja realnego, a Ja realne sprzed choroby nabiera wartości Ja idealnego (Kowalik, 1993). Osoba chora marzy o odzyskaniu sprawności i możliwości życiowych z czasów, gdy była zdrowsza. Zależy jej także na tym, aby zachować przynajmniej obecny stan zdrowia, by nie doszło do większych strat (Łukaszewski, 1974). Prze-cenianie właściwości Ja przeszłego u osób chorych dotyczy głównie sfery wyglądu fizycznego i samopoczucia (Kubacka-Jasiecka, Wrona-Polańska, 1981). Możliwa jest pewna niespójność w zakresie obrazu Ja, wskutek za-biegów reinterpretacyjnych, służących zredukowaniu napięcia związanego z zaburzeniem poczucia tożsamości wskutek sytuacji choroby i inwalidztwa (Kwiatkowska, 1987). W ocenie osób po transplantacji w okresie pięciu lat po operacji ich samoocena się stabilizuje (Jones i in., 1992).

Obserwacje kliniczne wskazują na obecność wielu zachowań służących odzyskaniu poczucia tożsamości po transplantacji serca. Wstąpienie do

Sto-warzyszenia Transplantacji Serca broni przed poczuciem odmienności i braku przynależności. Także uczestnictwo w zawodach sportowych dla osób po transplantacjach można traktować w kategoriach rekonstrukcji obniżonego wskutek choroby Ja fizycznego i odbudowy samooceny. Ci, którzy publicznie podkreślają, że mają nowe serce i popularyzują ideę transplantologii w swoim środowisku, utwierdzają się w nowej tożsamości. Zdarzające się niekiedy ekspansywne zachowania, będące podporą dla zachwianego poczucia toż-samości, służą ekspresji Ja. Przerwanie ciągłości życia w momencie przeło-mowym, związanym ze znaczeniem doświadczenia transplantacji, znajduje wyraz w sformułowaniach osób żyjących z przeszczepionym sercem – mówią oni o „drugich narodzinach”, nowym życiu, podają wiek w latach, jakie upłynęły od transplantacji. Przeszczepienie serca jest poważną ingerencją w poczucie tożsamości biorcy serca. Jednak większości osób z przeszczepio-nym sercem udaje się dokonać przebudowy tożsamości, integrując zmiany spowodowane chorobą, a później życiem z nowym sercem. Chorzy sami rozpoznają wśród siebie tych, którym się to udało, którzy o nowym sercu mówią jak o własnym.

Aby zapobiegać niekorzystnym zmianom w zakresie poczucia tożsamo-ści, ważne staje się podjęcie działań, które będą sprzyjać rozwojowemu charakterowi przemian. Oddziaływania psychologiczne związane z tą sferą są niezwykle istotne w chorobie somatycznej, a żeby były skuteczne, muszą wspierać naturalny, stopniowy proces przebudowy tożsamości (Kubacka--Jasiecka, 2002; Wrona-Polańska, 1998).