Przegląd innych zasobów przydatnych w radzeniu sobie ze stresem

W literaturze przedmiotu spotyka się różne klasyfikacje zasobów, roz-szerzające koncepcję Hobfolla. Sheridan i Radmacher (1998) wymieniają zasoby materialne (pieniądze i wszystko, co można za nie nabyć), fizyczne (zdrowie, atrakcyjność fizyczną, sprawność), intrapersonalne (dyspozycje wewnętrzne, takie jak pozytywna samoocena, samoakceptacja, poczucie tożsamości), informacyjne i edukacyjne oraz kulturowe (tradycje, rytuały, zwyczaje, dające poczucie ciągłości i uporządkowania). Szerokie ujęcie za-sobów jako „wszystkiego, co jednostka pociąga za sobą, aby radzić sobie ze stresem”, jest zgodne z definicją Lazarusa i Folkman (1984). Zasoby osobiste to wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne możliwości, jakie posiada jednostka i które wpływają na jej funkcjonowanie. Poprawa (2001) podkreśla, że zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem stanowią złożone mechanizmy funkcjonowania osobowości, wyrażające się w specyficznym przebiegu pro-cesów psychicznych, które człowiek dostrzega jako przydatne i wartościowe dla zmagania się ze stresem, potrafi i chce je uruchomić oraz wykorzystać.

Wśród istotnych zasobów autor umieszcza poczucie koherencji, otwartość i umiejętność swobodnej ekspresji emocji, dojrzałość emocjonalną, niską reaktywność związaną z cechami temperamentalnymi, poczucie kontroli osobistej i własnej skuteczności, wolę życia, zdolność odnajdywania sensu życia, samoakceptację, asertywność, optymizm, styl radzenia sobie i styl obrony, poczucie kompetencji społecznych, styl poznawczy, inteligencję i zdolność rozwiązywania problemów, zainteresowania, wiarę w nadprzyro-dzone moce, pozwalającą oddać się w opiekę siły wyższej, niefrasobliwość i poczucie humoru. Humor jest przez wielu autorów traktowany jako istotny zasób. Stanowi rozładowanie napięcia, oczyszcza, wyzwala, odpręża, po-zwala zdystansować się do trudnych problemów, jest reakcją o charakterze społecznym. Luban-Plozza (1998) podkreśla, iż za pośrednictwem aktywno-ści układów fizjologicznych śmiech pobudza wydzielanie endorfin, łagodzi ból i wzmacnia system odpornościowy.

Wskazując za Poprawą (2001) na istnienie zasobów o charakterze tem-peramentalnym i uwzględniając znaczenie biologicznego wyposażenia czło-wieka, stanowiącego podłoże indywidualnych różnic temperamentalnych kształtujących odporność, można dzięki nim wyjaśnić istniejące różnice indywidualne. Strelau (2000) w koncepcji temperamentu jako czynnika decydującego o odporności traktuje temperament jako moderator relacji między wymaganiami sytuacji a możliwościami człowieka. Jego zdaniem cechy temperamentalne przejawiają się we wszelkich formach zachowania człowieka, kształtując ich przebieg energetyczny i czasowy. Ich działanie wiąże się z modelowaniem siły stresu, gdyż cechy temperamentalne,

zwią-zane z niskim stopniem aktywacji i reaktywności, wchodząc w interakcję z wydarzeniami życiowymi o niskiej wartości stymulacyjnej, powodują nara-stanie stanu stresu; odwrotnie, cechy temperamentalne związane z wysokim stopniem aktywacji i reaktywności w sytuacjach, które mają wysoką wartość stymulacyjną, nasilają stan stresu. Czynniki temperamentalne decydują o wy-borze najodpowiedniejszego poziomu stymulacji i wiążą się z dążeniem do zachowania jej optymalnego poziomu. W procesie radzenia sobie intensyw-ność, zasięg podejmowanych prób radzenia sobie, wytrwałość oraz wysiłek włożony w zmaganie się z konfrontacją stresową są w dużym stopniu zależne od indywidualnych predyspozycji o charakterze temperamentalnym. Rów-nież skutki konfrontacji stresowej zależą od temperamentalnych czynników ryzyka. Takie cechy temperamentalne, jak powolna adaptacja do zmian w otoczeniu, nieregularność funkcji biologicznych, przewaga negatywnych emocji w interakcji z niekorzystnym środowiskiem doświadczanym jako stresogenne, prawdopodobnie doprowadzą do zaburzeń zachowania. Tem-peramentalny czynnik ryzyka odgrywa specyficzną rolę w etiologii zaburzeń zachowania z uwagi na swą małą podatność na modyfikacje. Jego udział w powstawaniu psychofizjologicznych konsekwencji stresu jest natomiast znaczący. Jeśli temperamentalne wyposażenie człowieka nie jest zgodne z je-go stałymi wzorami zachowania, może to stanowić dodatkowe obciążenie dla osoby zmuszonej (przez aktualne uwarunkowania sytuacyjne) do funk-cjonowania niezgodnego z posiadanymi predyspozycjami. Mała podatność na zmiany cech temperamentalnych wymaga zatem uwzględnienia w dzia-łaniach służących wspomaganiu odporności psychofizycznej ich zgodności z cechami temperamentalnymi, co zmniejsza koszty osobiste ponoszone w trakcie realizacji tych oddziaływań.

Szerszej analizy wymaga znaczenie poczucia zachowania kontroli nad sytuacją dla procesów adaptacyjnych. W koncepcji umiejscowienia kon-troli Rottera (1966) poczucie konkon-troli to stała cecha osobowości. Osoby wewnątrzsterowne sądzą, że wydarzenia są skutkiem ich własnych działań, podczas gdy osoby zewnątrzsterowne ujmują je jako wynik splotu niezależ-nych okoliczności, skutek działania sił losowych, szczęścia lub działań inniezależ-nych ludzi. Zgeneralizowane subiektywne oczekiwania dotyczące możliwości kontrolowania danej sytuacji decydują o zachowaniu człowieka i podejmo-wanych działaniach. Konstrukt umiejscowienia kontroli ma związek z takimi wymiarami osobowości, jak zaufanie do własnych możliwości, korzystna samoocena, większa zgodność między „Ja – realnym” i „Ja – idealnym”, większa samodzielność, aktywność i skuteczniejsze działanie. Posiadanie wewnętrznego poczucia kontroli sprzyja odporności i zdrowiu, pozwala bowiem na skuteczną konfrontację z trudną sytuacją, ale zbywanie kontroli również może być zdrowe i powodować poczucie mocy, a nie bezradności.

W sytuacji niepoddającej się kontroli świadome jej oddanie pozwala nie

walczyć bezskutecznie i jest wzmacniające, gdyż wynika z własnego wyboru i przyzwolenia.

Znaczenie poczucia kontroli nad sytuacją podkreślają również autorzy innych koncepcji. E. Werner (za: Antonovsky, 1995) w trwających 17 lat badaniach dzieci dorastających w trudnych warunkach, które wyrosły na kompetentnych i odpornych młodych ludzi, wśród głównych czynników kształtujących odporność wymienia wewnętrzne umiejscowienie kontroli, pozytywny obraz siebie, obecność odpowiedzialnej postawy życiowej, zo-rientowanej na osiągnięcia, poczucie koherencji, korzystanie z nieformalnych źródeł wsparcia. S. Kobasa w modelu odporności i hartu ducha również zwraca uwagę na znaczenie zachowania kontroli nad sytuacją. Odporność uwarunkowana osobowościowo zawiera trzy składniki: zaangażowanie, kontrolę i wyzwanie¹².

Poczucie własnej skuteczności akcentuje koncepcja A. Bandury (1977), zgodnie z którą działanie jest zależne od wiedzy dotyczącej przebiegu czyn-ności, czyli poznawczej reprezentacji przebiegu czynczyn-ności, okoliczności ze-wnętrznych oraz przekonania o własnej skuteczności (self-efficacy). Odgrywa ono ważną rolę w regulacji zachowania człowieka. Poczucie własnej skutecz-ności stanowi przekonanie, że człowiek jest w stanie osiągnąć zamierzony cel. Koncepcja Bandury nie ma uniwersalnego charakteru, lecz dotyczy jedynie niektórych klas sytuacji dających się kontrolować przez człowieka.

W sytuacjach niepoddających się kontroli poczucie skuteczności nie ma decydującego wpływu na zachowanie człowieka. Zakrzewski (1987) sądzi, że poczucie skuteczności w sprzyjających warunkach zwiększa możliwości odniesienia sukcesu. Powoduje podejmowanie trudnych zadań i wzmaga wytrwałość w ich realizacji. W trakcie podejmowanych zadań człowiek nabywa nowe przydatne umiejętności, doskonali je, poprawia własne błędy, a niekiedy udaje mu się odnieść sukces. Jeśli ma niskie poczucie skuteczności, nie podejmuje zadań, wtedy nawet przypadkiem nie może odnieść sukcesu, nie uczy się również nowych umiejętności przydatnych w realizacji kolejnych działań. Natomiast w sytuacjach skrajnie zagrażających, niepodlegających kontroli, nagłych, których nie da się zwalczyć ani dokonać istotnej zmiany, a można je jedynie przeczekać, wysokie poczucie osobistej skuteczności

12 Zaangażowanie to zdolność do pełnego włączania się w różne dziedziny życia (pracę, ro-dzinę, relacje z innymi ludźmi, instytucje społeczne), poczucie celowości. Osoby zaangażowane identyfikują się z podejmowanym celem, aktywnie włączając się w jego realizację. Wysokie po-czucie kontroli stanowi przeświadczenie o możliwości wywierania wpływu na zdarzenia. Osoby o wysokim poczuciu kontroli wierzą, że sami mogą wpływać na swoje życie i nim kierować, mają poczucie własnej odpowiedzialności. Zmiana jest dla nich stanem naturalnym. Traktowanie zmiennych kolei losu w kategoriach wyzwania pozwala w obliczu zmian życiowych zachować po-czucie bezpieczeństwa, uczyć się i dokonywać rozwoju osobistego za pośrednictwem związanych ze zmianami doświadczeń. Osoby traktujące zmiany w kategoriach wyzwania cechuje tolerancja sytuacji wieloznacznych, elastyczność i otwartość poznawcza.

powoduje podejmowanie ekstremalnych wysiłków, co jednak nie ma nic wspólnego z faktyczną skutecznością i naraża człowieka na niepowodzenie.

Poczucie skuteczności ma ograniczoną rolę w kształtowaniu wyników działania i wpływa decydująco jedynie w niektórych sytuacjach. Gdy związ-ki między działaniem a jego rezultatami nie są bezpośrednie, a standardy ocen podejmowanego działania niejasne i nieokreślone, wówczas poczucie skuteczności ma niską moc regulacyjną. W takich sytuacjach słabe poczucie skuteczności staje się wręcz przystosowawcze, gdyż wynika z trafnej oceny sytuacji. Silne poczucie skuteczności jest natomiast oderwane od sytuacji i pobudza do daremnych wysiłków (Zakrzewski, 1987). Możliwość osiągnię-cia sukcesu zależy jednak także od innych czynników, zwłaszcza informacji o zadaniu, poziomu koncentracji na sobie, świadomości związku między własną aktywnością a wynikami działania, dotychczasowych doświadczeń w realizowaniu zadań, wpływu szerszego kontekstu społecznego.

Koncepcja samoregulacji zachowania Carvera i Scheiera (1989) podkreśla znaczenie zgeneralizowanych oczekiwań, tworzących wymiar dyspozycyjne-go, funkcjonalnego optymizmu. Oczekiwania decydują o wyborze aktywno-ści, wysiłkach wkładanych w jej realizację i są istotnym predyktorem zacho-wania. Optymistyczne oczekiwania skuteczności własnych działań prowadzą do wzmożenia wysiłków i osiągnięcia pożądanego celu. Decydują o wyborze form radzenia sobie pozwalających na dobre funkcjonowanie w sytuacjach trudnych i sprzyjają zachowaniu zdrowia oraz lepszemu przystosowaniu w sytuacji choroby. Natomiast oczekiwania pesymistyczne, dotyczące braku skuteczności własnych działań, prowadzą do zaprzestania wysiłków i wyco-fania się z prób osiągnięcia celu. Optymizm jest przez autorów traktowany jako dyspozycja o charakterze stałym, która może odgrywać istotną rolę w zmaganiach ze stresem oraz utrzymaniu zdrowia i zapobieganiu chorobom.

Znaczenie systemu przekonań akcentuje również koncepcja wyuczonej bezradności Seligmana (1993, 1995). W sytuacjach, na które człowiek nie ma wpływu, nie zawsze dochodzi do rezygnacji, depresji i apatii. Efekt bezradności ma charakter wyuczony, wiąże się z wcześniejszym treningiem, który wytworzył u poddanej mu osoby przekonanie, że żadne wysiłki z jej strony nie doprowadzą do uzyskania kontroli nad sytuacją, wskutek czego w nowej sytuacji łatwo rezygnuje lub w ogóle nie podejmuje prób, reagując poczuciem bezradności. Natomiast osoba, która ponosiła porażki, ale rów-nież niekiedy odnosiła sukcesy, pozostaje w przekonaniu, że próby uzyskania kontroli mogą zakończyć się sukcesem i w nowej sytuacji ponawia próby i nie odczuwa przygnębienia ani apatii. Seligman określa trzy wymiary decy-dujące o efekcie bezradności – uwewnętrznienie, stałość i globalność. Osoby szukające przyczyny niepowodzenia w sobie (atrybucja do czynników we-wnętrznych), przekonane o stałym charakterze niepowodzeń (atrybucja do czynników stałych) i przeświadczone o ich znacznym zakresie, dotyczącym

większości dziedzin życiowej aktywności (atrybucja do czynników global-nych) częściej reagują depresją i apatią. Natomiast osoby, którym udaje się odnaleźć pozaosobiste przyczyny niepowodzeń (atrybucja do czynników zewnętrznych) są przekonane o chwilowym charakterze niepowodzeń i ich ograniczonym zakresie (atrybucja do czynników niestałych i specyficznych).

Charakteryzuje je bardziej optymistyczne myślenie. Seligman dodaje, że sy-stem przekonań jest podatny na zmiany, toteż optymistyczne myślenie można próbować w sobie rozwijać. Jego koncepcja ma wymowę optymistyczną, zakłada bowiem możliwość intencjonalnej zmiany myślenia i zachowania.

Wieloczynnikowe ujęcie związku relacji międzyludzkich z odpornością i zachowaniem zdrowia zawiera koncepcja Moosa (1981), która uwzględnia decydujące znaczenie percepcji systemu środowiskowego, będącego pod-stawą doświadczenia życiowego jednostki. Na stan zdrowia wpływa wiele współdziałających czynników¹³. Czynniki środowiskowe i indywidualne wpływają na dokonywaną ocenę poznawczą oraz na przebieg procesów radzenia sobie, a zarazem na rodzaj przeżywanych emocji, stanowiąc sumę doświadczeń jednostki i decydując o jej stanie zdrowia. Doświadczenia ży-ciowe w koncepcji Moosa mogą stanowić zasób psychologiczny, ale mogą również mieć charakter stresora.

Znaczenie czynników środowiskowych akceptowane jest przede wszyst-kim w koncepcjach traktujących wsparcie społeczne jako główny zasób sieci społecznej (Sheridan, Radmacher, 1998; Sęk, 1997), które umożliwia czło-wiekowi skorzystanie z pomocy w innych sytuacjach stresowych i wspomaga procesy zdrowienia (Poprawa, 2001). Możliwe, że wsparcie zawsze pełni rolę korzystną dla dobrostanu człowieka (tzw. efekt główny wsparcia) lub też obniża napięcie i umożliwia przezwyciężenie trudności w konkretnej sytuacji stresowej (tzw. hipoteza buforowa wsparcia). Wyróżnia się wiele rodzajów wsparcia (strukturalne – funkcjonalne, dostępne – spostrzegane, informacyjne – instrumentalno-emocjonalne). Wsparcie jest takim rodzajem interakcji społecznej, której znaczenie dla przebiegu konfrontacji stresowej zależy od adekwatności potrzeb osoby uzyskującej wsparcie wobec rodzaju wsparcia jej udzielanego.

Odnosząc powyższe koncepcje do sytuacji osoby z przeszczepionym ser-cem, warto zauważyć, że czynniki, które poddają się kontroli, wiążą się

13 Do czynników tych należą:

• system środowiskowy (wpływ środowiska naturalnego i środowiska społecznego, czyli czynniki fizyczne, polityczne, socjalne, kulturowe i inne tworzące środowisko zewnętrzne);

• system osobisty (obejmujący takie czynniki, jak indywidualna sytuacja społeczno-demo-graficzna, predyspozycje osobowościowe, poziom funkcjonowania, dotychczasowy stan zdrowia, tworzące środowisko wewnętrzne);

• działające stresory (ujmowane w kontekście społecznym);

• system oceny poznawczej i możliwości radzenia sobie.

w tej sytuacji z przestrzeganiem reżimu pooperacyjnego i koniecznością utrzymywania zdrowszego stylu życia. Inne czynniki bardzo trudno jest jednak kontrolować. Mimo działań zdrowotnych zdarzają się niepowodzenia w postaci pogorszenia się stanu zdrowia. Niekorzystne wyniki badań labora-toryjnych współistnieją z niezłym samopoczuciem, wiele infekcji przebiega bezobjawowo, epizody odrzucania następują nieoczekiwanie, nawet staranne przestrzeganie diety nie chroni przed wysokim poziomem cholesterolu czy niekorzystnymi parametrami pracy nerek. Jeżeli jednak osoby z przeszcze-pionym sercem zaniechałyby wysiłków, ich stan zdrowia prawdopodobnie by się pogorszył. Podejmowane działania służące utrzymaniu i poprawie zdrowia nie dają wyników natychmiastowych, lecz odległe. Obserwacja osób żyjących z przeszczepionym sercem nasuwa sprzeczne wnioski, gdyż zdarzają się niepowodzenia u tych, którzy ściśle przestrzegają zaleceń, ale również osoby niestarające się tak bardzo utrzymują stosunkowo dobry stan zdrowia. Podejmowane działania zdrowotne czasem nie pozostają nawet w bliskim związku z rodzajem choroby, jednak realizowanie ich pozwala zachować złudzenie wpływu na sytuację.

Osoby z przeszczepionym sercem cechuje obniżona odporność o cha-rakterze biologicznym wskutek leczenia immunosupresyjnego. Zatem nie są wskazane działania, które podwyższałyby odporność w rozumieniu bio-logicznym, gdyż jej obniżony poziom zapobiega odrzuceniu wszczepionego serca. Możliwe jest jedynie poprawianie ogólnej kondycji i harmonizowanie funkcji organizmu. W życiu z przeszczepionym sercem zarówno bardzo silne poczucie skuteczności nie jest przystosowawcze, gdyż sytuacja nie pozwala się w pełni kontrolować, co naraża na liczne frustracje, jak i bardzo słabe poczucie własnej skuteczności nie jest przystosowawcze, ponieważ wówczas może dojść do zaniechania kontroli tych czynników, które można i należy kontrolować. Inaczej niż w chorobie o łagodnym, przemijającym charakte-rze, poważna postępująca choroba jest sytuacją pozwalającą kontrolować się jedynie w małym stopniu. Wysokie poczucie własnej skuteczności sprzyja podejmowaniu prób zachowania kontroli, ale naraża na niepowodzenia wynikające z braku możliwości pełnego jej uzyskania. Może być również powodem pojawienia się odruchów buntu i protestu przeciwko naciskom ze strony zespołu leczącego na przestrzeganie zaleceń. Formą buntu może być nieprzestrzeganie zaleceń lub ich modyfikowanie. Niskie poczucie włas-nej skuteczności powoduje brak zapału i zaangażowania w podejmowane działania służące utrzymaniu i poprawie stanu zdrowia, a w sytuacji gdy te działania zawodzą, łatwe popadanie w stany przygnębienia i apatii oraz rezygnację z dalszych działań. Jedynie umiarkowane poczucie skuteczno-ści pozwala zachować kontrolę tam, gdzie jest to możliwe, i zrezygnować z objęcia kontrolą tego, co nie pozwala się kontrolować. W życiu z prze-szczepionym sercem, stanowiącym sytuację zmienną, wieloznaczną, nową,

szczególnego znaczenia nabiera postawa człowieka wobec zmian, akceptacja ich nieuchronności, otwartość i dokonywanie weryfikacji własnych dotych-czasowych przekonań.

Omawiając zasoby osobiste, warunkujące odporność i procesy adapta-cyjne, nie można pominąć aspektów związanych z życiem duchowym, które można określić jako zasoby duchowe. Dzięki Franklowi (1984) problema-tyka sensu życia została wprowadzona na stałe do nauk zajmujących się człowiekiem jako osobą, w tym również do problematyki zdrowia i choroby.

Człowiek, który odnajduje odpowiedź na pytanie o sens życia, jest człowie-kiem samorealizującym się, kreatywnym, wolnym, dążącym ku wartościom i zdolnym do przeżywania głębokich uczuć. Może odnaleźć sens w sytuacjach traumatycznych i w przeżywanym cierpieniu dzięki przyjmowaniu filozo-ficznej postawy, opartej na refleksji dotyczącej duchowej sfery istnienia.

Sens życia tkwi również w pielęgnowaniu wartości twórczych, etycznych, religijnych, poznawczych i doznaniowych. Wybory egzystencjalne człowieka, jego wahania, wątpliwości, dążenia i cele, towarzysząca mu świadomość własnego przemijania, jego godność, wolność i odpowiedzialność to naj-bardziej wewnętrzne aspekty życia.

Myśl Frankla kontynuują jego następcy (Popielski, 1994; Ostrowski, 2008) – aspekt noetyczny wzbogaca paradygmat biopsychospołeczny. Jed-nym z działów noetyki jest noopsychosomatyka, propozycja teoretyczna wywodząca się z psychologii egzystencjalnej, poszerzająca zrozumienie wpły-wu czynników o charakterze egzystencjalnym, które mogą powodować skutki w psychosomatycznym wymiarze funkcjonowania człowieka. Zabu-rzenia zdrowotne, jako pozostające w związku z przeżywaniem stresu, wiążą się z rozumieniem otaczającej rzeczywistości i poczuciem sensu, których źródłem może być wiara. Wiara wiąże się z obrazem świata bezpiecznego, celowego i sensownego. Dzięki wierze człowiek ufa w wyższy sens swego życia, a równocześnie może doświadczać własnego udziału w kształtowaniu swojego losu przez życie zgodne z jej zasadami. Wiara zatem może wpły-wać na procesy radzenia sobie, stanowić istotny dla radzenia sobie zasób, pobudzać procesy zdrowienia dzięki harmonizowaniu stosunku człowieka do świata, samego siebie i Absolutu. Wiarę można traktować w kategoriach czynnika sprzyjającego równowadze psychosomatycznej i zdrowiu. Dlatego refleksja, reinterpretacja doświadczeń stanowią sposób na integrację przeżyć, który można zaliczyć do poznawczych sposobów radzenia sobie z frustracją egzystencjalną. Istnieją badania uwzględniające znaczenie wierzeń religij-nych dla przebiegu procesów zdrowienia i odporności (Chan i in., 2001;

Chodak, 2000).

Osoby z przeszczepionym sercem przeżywają wiele wątpliwości etycz-nych w związku z transplantacją serca. Dokonują zmian w akceptowanej wcześniej hierarchii wartości. Zwracają się ku religii, która stanowi dla nich

oparcie. Kształtują swoje postawy wobec ważnych problemów życiowych, takich jak choroba i cierpienie, a także śmierć. Dokonują podsumowania dotychczasowego życia oraz tworzą wizje życia w przyszłości. Wspomaganie ich rozwoju w sferze noetycznej stanowi ważną płaszczyznę oddziaływań sprzyjających adaptacji do życia z przeszczepionym sercem.